सहकारी के हो ? यसका मुल्य–मान्यता , सिद्धान्त तथा सहकारी ऐन कानुनको विषयमा चर्चा गर्नु यश आलेखको उद्धेश्य होईन । बरु वित्तीय सहकारीहरुमा बहु चर्चित विषय ञवित्तीय साक्षरता (financial literacy ) के हो ?, किन आबश्यक छ ? र कसका लागि हो ? भन्ने विषयमा संक्षेपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिनेछ । यसका पाठ्यक्रम पनि यसमा समाबेश छैन । सो विषयमा छुट्टै छलफल गर्न सकिनेछ ।
सामान्यतया वित्त भन्ने बित्तिकै दौलत, पैसा , धन, पुँजी , सम्पत्ति , अर्थ, ऐश्वर्य आदि बुझ्ने गरिएकोछ । वित्त परिचालनका क्षेत्रहरु मध्ये ५ वटा क्षेत्रलाई मुख्य रुपमा मानिएको पाईन्छ । ती यस प्रकार रहेका छन् । १. बैंकिङ्ग क्षेत्र , २. विमा क्षेत्र , ३. पुँजि बजार क्षेत्र , ४. गैह्र बैंकिङ्ग क्षेत्र र ५. सहकारी क्षेत्र । यस आलेखमा वित्तीय सहकारी संस्थाले संचालन गर्ने वित्तीय साक्षरताका विषयमा छलफल गर्नेछु ।
वित्तीय साक्षरता के हो ? सामान्यतया यी दुईवटा शब्दलाई एकै ठाउँमा राखि छलफल गर्नु उचित हुन्छ ।तथापि वित्त भनेको पुँजी मान्ने हो भने साक्षरता भनेको जान्नुर सिक्नु हो । समग्रमा हेर्दा व्यवसायीले आफ्नो व्यवसायीक क्षमता विश्लेषण , बजार अध्ययन , व्यवसाय पहिचान , बजार माँग विश्लेषण , आफ्नो उत्पादन क्षमताका आधार (P´4) , पुँजी र पुँजीको श्रोतको पहिचान , व्यवसायको सहि छनौट, लगानीमा प्रतिफल र पारविन्दु विश्लेषण , वित्तिय एवं व्यवसायिक योजनाको निर्माण , जोखिम विश्लेषण र जोखिम बहनका उपाय , पुँजीको उचित परिचालनको प्रवन्ध , आम्दानि र खर्च , मुनाफा र बचत , बजारिकरण, व्यवसाय दर्ता , कर, अनुदान , विशेष (poket) क्षेत्र , अन्य सुविधा समेतको आँकलन गरि सटीक विश्लेषणात्मक आधारमा धनर पुँजी परिचालनको विधि जान्नु हो ।
किन सिक्ने वित्तीय साक्षरता ? यतिबेला सम्म सिकिएन त ! भएकै छ ! साधारणतया यस्ता कुरा पनि आउनेछन् । तर विश्वकिकरण (globalaization) , उदार आर्थिक निति , देश र दुनियाँका आर्थिक उतार ( चढावबाट व्यक्ति र व्यवसायमा पर्ने प्रभाव , २०४६ साल पछि र २०६२/६३ पछि फेरिएको नेपाली अर्थतन्त्रको बनावट , संस्थागत भ्रष्टाचार र त्यसको असर, समाजमा अचानक उत्पन्न हुने असामाजिक समस्या र व्यवसायमा पर्ने असर , कोविड १९ र यस्तै प्रकारका महामारी र तिनको असर, प्राकृतिक प्रकोप र व्यवसायमा पर्ने असर र प्रभाव ,जीवन निर्वाह पद्धतिमा आएको परिवर्तन , सञ्चार माध्यमले जीवन शैलीमा पार्ने प्रभाव , उत्तम खेतीको निर्बाहमुखि मान्यता र पुँजी बजारको अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाबाट परेको प्रभाव, kyc मा सिमीत बैंकको सेवा आदिका कारण अब वित्तीय साक्षरता पढ्नु पढाउनु पर्छ ।
वित्तीय साक्षरता कसलाई सिकाउनु पर्छ ? आज यो ज्यादै गम्भीर प्रश्न बनेको छ । किनकि एकातिर मुलुकको जनसंख्याको ठुलो हिस्सा वित्तीय प्रणाली र वित्तीय सिद्धान्तका सामान्य अर्थ पनि बुझ्ने अवसरबाट बञ्चित छ । बैंकका ग्राहक बनेर कारोवार गर्नेहरूलाई पनि बैंकहरुले ऋण माग गर्न नाममात्रको विचौलियाले बनाई दिएको व्यवसायीक योजनाका भरमा ऋण प्रदान गरिएको छ । आम्दानि के हो ? बचत किन गर्नु पर्छ ? बचत के हो ? लगानी किन गर्नु पर्छ ? मितव्ययिता के हो र किन गर्नु पर्दछ ? व्यवसायी बन्न र पेशालाई व्यवसायिकरण गर्न के के कुरामा ध्यान दिनु पर्छ ? यी कुरा थाहा नभएको कारणबाट धेरै मानिसहरुमा मौद्रिक निर्णय गर्ने क्षमता र सीप छैन । फलत: वित्तीय परिचालन र सुरक्षाको ज्ञान नहुँदा जिवनको लक्ष प्राप्तिमा कठिनाइ उत्पन्न भएको छ । कतिपय त धराशायी भएका छन् ।
वित्तीय परिचालनका लागि प्रारम्भिक ज्ञान वा सामान्य साक्षर नहूँदा ऋण लिन पाऊँनु पनि युद्ध जितेको भान हुने , एक ठाँउको ऋण तिर्न अर्को ठाउँमा ऋण लिने , ४ र ५ वर्षको अवधिमा ऋण अकल्पनीय रुपमा बढ्ने , ऋणको रकम उत्पादन नहुने मात्र नभई कहिल्यै नफर्किने ठाउँमा खर्च गर्ने , अरुको पदचिन्ह टेकेर वा देखासिकी गरेर अनावश्यक प्रतिस्पर्धामा जाने, महँगोमा पैसा किनेर देखाउन भए पनि मुद्दतिमा राख्ने , तरलता र सुविधा विहिन क्षेत्रमा लगानि गर्ने , अल्पज्ञानको प्रयोग र उत्तेजनामा निर्णय गर्ने अवस्था छ । पुँजी बजार , शेयर , शेयरमूल्य वारे धेरैलाई जानकारी नै छैन । पहुँचको त कुरै नगरौं । यी सब कुराबाट बच्ने र सफलता पाउन दुईवटा हतियार चाहिन्छ । पहिलो अनावश्यक लोभ -लालच नगर्ने र दोश्रो आफैंले सिक्ने ,जागरुक हुने र योजनाबद्ध ढंगले सञ्जालिकृत रुपमा काम गर्नु नै हो ।
वित्तीय साक्षरता विकल्प कि आबश्यकता ? वित्तीय साक्षरताबाट वञ्चित मानिसहरूको ठुलो हिस्सा अहिले सहकारी संस्थामा आवद्ध देखिन आएको छ र निकै पछि सम्म रहने र रहन सक्ने देखिन्छ । सहकारीहरु स्वैच्छिक सहभागीतामा आधारित , प्रजातान्त्रिक विधीले चल्ने व्यवसायीक संगठन हुन । तिनको सञ्चालनमा सदस्य आफैं सहभागी हुने भएको कारणले संस्थालाई सुसञ्चालन गर्न र आफु सहित सदस्यलाई व्यवसायिकरण गर्न आधारभुत ज्ञान आबश्यक पर्दछ । अहिलेसम्म सहकारीको सदस्य बन्ने योग्यतामा सहकारी पढेको रबुझेको भन्ने बुँदा थप्न सक्ने अवस्था छैन ।
कसका लागि हो त वित्तीय साक्षरता ? सहकारीमा सदस्य बन्ने व्यक्ति पहिचान गरौं । सदस्यहरुलाई वित्तीय रुपमा साक्षर बनाउन आबश्यकछ । सदस्य बनेकालाई प्रशिक्षण गरौं र सदस्य बन्न बाँकी रहनुभएकाहरुलाई सदस्यता संग संगै वित्तीय साक्षरता शिक्षा दिनु पर्दछ । औपचारिक वित्तीय क्षेत्रमा सहभागी हुन नसकेका वर्ग, अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्ने कामदार वर्ग , विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा बस्ने महिला तथा वित्तीय क्षेत्रमा पहुँच नभएका महिला , वित्त क्षेत्रले समेटन नसकेका व्यक्तिहरु , साना किसान , साना तथा मझौला व्यवसायीहरु सबैलाई गरिबीको पञ्जाबाट मुक्त गराउन र जीवन निर्वाह पद्धतिमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सहकारीको सदस्यता संगै वित्तीय साक्षरता शिक्षा दिनु आबश्यक छ । साथै सहकारी संघर संस्थाले विद्यालय शिक्षा देखि नै वित्तीय साक्षरता विषयमा पठनपाठन गर्ने व्यवस्था गर्न सरकारलाई सुझाव दिन सके भविष्य सहज बन्ने छ ।
यसका लागि कस्तो विधि बनाउने त ? एकचोटि छलफल गरौं । जातीयता , भाषिक , पेशागत , उमेर समूह , पायक क्षेत्र आदिका आधारमा फरक फरक समुह बनाउन सकिन्छ । शैक्षिक योग्यतालाई पनि आधार बनाउन सकिन्छ । लघुवित्त कारोवार गरेका सहकारी संस्थाले समूह र केन्द्रमा यो कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिन्छ । त्यसबाट समूह गठन गर्ने समय र श्रम जोगाउन सकिनेछ । सस्थाले पहिले सहजकर्ता छानेर तालिम दिन सकिन्छ । विषय छनौट , स्थानीय विशेषता , सहभागीको स्तर र आबश्यकता साथै सहभागीले दिन सक्ने समय वारे निरक्यौल गर्दा सजिलो हुनेछ । समग्रमा आम्दानि , बचत, खर्च , मितव्ययिता, आय बृद्दि , ऋणको आबश्यकता र परिचालन , किस्ता तथा व्याज , धितोको अर्थ र धितो लिलाम हुने कारण बसाईं सराई तथा उठिबास जस्ता कुरालाई ध्यान दिई पाठ्यक्रम तयारी गर्न सकिन्छ ।
पाठ्यक्रम तयारीमा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरु यी हुन सक्छन् । २ अनौपचारिक क्षेत्रबाट लिईने ऋण, लघुवित्त संस्थाबाट लिईने ऋण, बैंकबाट लिईने ऋण र सहकारि संस्थाबाट लिईने ऋणको फरक के के छन् ? विधि , प्रक्रिया , लाभांश वितरण , संरक्षित पुँजीकोष वितरण , संस्थागत स्वामित्व समेत प्रष्ट पार्नुपर्छ ।
-व्यवसाय, बचत , खर्च , वित्त परिचालन , मितव्ययिता , विवाह, जन्म , मृत्युु , घर निर्माण ,घर सजावट , पोशाक, गरगहना , प्राकृतिक विपत्ति , महामारीमा हुने खर्च र दान, चन्दा ,सहयोग जस्ता सामाजिक कार्यक्रममा गरिने खर्चले पार्न सक्ने प्रभाव वारे ।
- बाल बचत , विद्यार्थी बचत, शिक्षा बचत जस्ता विषयमा अभिभावक र स्कुलमा गएर बालबालिका वा विद्यार्थी तथा शिक्षकहरुलाई समेत प्रशिक्षण गर्न सकिन्छ ।
-शिक्षीत र अल्प शिक्षीत लगायतका ञसहकारीमा युवा झवा त्यस्तै युवा केन्द्रित कार्यक्रमलाई अभियानको रुपमा राख्न सकिन्छ । पढेलेखेका भनिएका सबै युवालाई वित्तीय साक्षरताको ज्ञान हुनै पर्छ भन्ने छैन । अर्को्तिर युवालाई खानपान , उठवस, लवाई खवाई जस्ता देखासिकी र अस्वस्थ्य प्रतिस्पर्धाले नराम्ररी गाँजेको छ । त्यहाँ प्रशिक्षण जरुरी छ। भोलि सहकारी संस्था चलाउने अहिलेका युवाले नै हो । युवालाई सदस्य बनाऔं ।
- बेरोजगार युवाहरुको भविष्य अन्यौलग्रस्त छ। त्यस्ता व्यक्ति रयुवा पहिचान गरि सदस्य बनाउने र वित्तीय साक्षरता लगायत सीप सिकाई व्यवसायी बनाउन सकिन्छ । यो काममा पालिका वा आबश्यक तहको सरकार संग समन्वय गर्नु उचित हुनेछ ।
-कोविड १९ को कारणले भएको बन्दा बन्दीले होस वा अन्य घटना रदुर्घटनाको कारणले विदेशबाट फर्केका वा स्वदेशमा नै रोजगारि गुमाएका व्यक्तिको पहिचान गरि सहकारीको सदस्य बनाउने र वित्तीय साक्षरता लगायतका तालिम दिई व्यवसायी बनाउन सकिन्छ ।
-आप्रवासि कामदारले पठाएको रकम धेरै दुरुपयोग भएको पाईएकोछ । त्यसता व्यक्तिका परिवारलाई सदस्य बनाउन सके दुरुपयोग भईरहेको विप्रेषणको रकम सदुपयोग गराउन सके ठुलो सामाजिक काम पनि हुने र सहकारीलाई पुँजी परिचालन पनि सहज हुनेछ ।
- कमाउन सकिन्न अनि कसरी बचत गर्ने भन्ने सोचमा रहेका व्यक्तिलाई सानो सानो तर नियमित बचतको ज्ञान दिन सकिन्छ । त्यस्ता व्यक्तिको भोलि उज्यालो बनाउन सकिनेछ ।
- बचत लगानी हो । यो नियमित गरिरहेमा शेयर बजार भन्दा कमजोर छैन भन्ने बुझाएपछि सबैलाई बचतको शक्ति थाहा हुनेछ । एकमुष्ठ शेयर बजारमा लगानी गरेको जस्तै गरि नियमितरूपमा गरिने सानो सानो बचतबाट पनि नाफा कमाउन सकिन्छ भन्ने सबै सदस्यलाई बुझाउन पर्दछ ।
अन्त्यमा उपभोग्य वस्तु खरिद , सामाजिक कार्यहरुमा क्षमता भन्दा बढी खर्च नगरौं ! बचत लामो समय सम्म नियमित गरौं ! तुलनात्मक रुपमा खराबबाट कम खराब तर्फ , कम खराबबाट कम असल तर्फ , कम असलबाट असल तर्फ र असलबाट उत्कृष्ट तर्फ अघि बढने योजनाका साथ सहकारी संस्थाले पहिले संस्थालाई वित्तीय साक्षरता कार्यान्वयनमा अग्रसर हुदै सदस्य र समुदायलाई शिक्षीत, व्यवसायी , सम्बृद्धि तर्फ उन्मुख गराउने जिम्मेवारी सहकारी कर्मिहरुको काँधमा छ । यो युगिन अभिभारा पूरा गर्नु पर्ने भएकोले सबै सहकारी कर्मिहरुलाई अनुरोध गर्दछु । [email protected]
