माटाका भाँडा बनाउने पेशा लोप हुँदै

सङ्खुवासभाः कुमाल जातिको परम्परागत पेशा र पहिचान लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ । चिम्ट्याइलो माटोलाई पिटेर, मुछेर आकार दिने कला कुमाल जातिको लोक संस्कृतिअन्तर्गत पर्दछ ।

‘काँचो माटो जता लग्यो त्यतै जान्छ’ भन्ने उखान उखानमै सीमित हुने अवस्था आउन थालेको छ । बुढापाकाले आफूभन्दा सानालाई अर्ती दिन प्रयोग गर्ने यो उखान यही पेशाको अनुशरण हो ।

सङ्खुवासभाको खाँदबारी नगरपालिका वडा नम्बर ९ मा कुमाल जातिको बाक्लो बस्ती रहेको छ । खाँदबारी नगरपालिकाको वडा नम्बर ९ मा १ सय बढी घरधुरी कुमाल समुदायको मात्रै छ । विगत केही वर्ष अघि त्यो ठाउँमा माटाका भाँडा बनाउने परिवार प्रशस्तै भए पनि हाल खासै भेटिँदैनन् । अहिले यो कला जानेकालाई बुढेसकालले छोएको छ । नजानेकाहरू विदेश गए अथवा व्यापार र पसल गर्न थाले ।

माटोका भाँडा बनाउने पेशाप्रति युवा पुस्ताको आकर्षण हुन नसक्नु तथा माटो, दाउरा, पराललगायतका कच्चापदार्थको अभावमा कुमाल बस्तीमा माटोका भाँडा बनाउने पेशा नै सङ्कटमा परेको हो । माटाका हण्डी, घैँटा, पाला, आरीलगायतका वस्तु परम्परादेखि नै घरायसी प्रयोजनमा सहज मानिन्छन् । ‘पहिलेजस्तो माटो पनि छैन । बस्ती बाक्लो भयो । जुन पायो त्यही माटोले भाँडा राम्रो बन्दैन’, यहाँका समुदायको गुनासो छ ।

होण्डा (मदिरा बनाउन प्रयोग हुने भाँडो), घैंटो –पानी चिसो बनाउन प्रयोग गरिने भाँडो), हाँडी (मकै भुट्न प्रयोग हुने भाँडो), खुत्रुकी (पैसा बचत गर्न प्रयोग हुने भाँडो) जस्ता महत्वपूर्ण सामग्री बनाउने हस्तकलाको लोप हुन थालेको छ । जसले गर्दा कुमाल जातिको पहिचान ओझेलमा पर्ने सङ्केत देखिएको छ ।

जिल्लाको सदरमुकाम खाँदबारीमा लाग्ने शनिबारे बजार, तुम्लिङटरमा लाग्ने शुक्रबारे बजार, एकादशी, संक्रान्ति, फागु पूर्णिमा, शिवरात्री आदिमा लाग्ने मेलामा जिल्लाका विभिन्न बजारमा यसको किनबेच हुन्छ । रामनवमी र बालाचतुर्दर्शी मेलामा भोजपुरको दिङ्लाबजार लगायतका मेलामा यहाँका कुमाल समुदायले पैदलयात्रा गर्दै माटोको भाँडा बोकेर बेच्ने गर्दथे । अझै सम्म पनि सो पेशा गर्दै आएका केहीले १३ किलोमिटरमाथि रहेको खाँदबारी बजारसम्म पैदल नै माटोका भाँडा बोकेर ल्याउने गरेका छन् ।

माटोको भाँडा लोप हुनुको कारण
प्लाष्टिकको भाँडा बजारमा आउनु, बाक्लो बस्तीका कारण चिम्ट्याइलो माटोको अभाव हुनु र आम्दानीभन्दा मिहिनेत धेरै गर्नुपर्ने भएकाले यो पेशा छाडेर अन्य काम गर्न बाध्य भएको खाँदबारी– ९ का सुवास कुमाल बताउँछन् ।

स्थानीय बासिन्दा रामबहादुर कुमालले माटोको अभाव, जोखिमको पेशा र यो पेशाप्रति युवाको आकर्षण कम हुँदै गएपछि माटोका भाँडा बनाउने काम केही वर्षदेखि कम हुन थालेको बताए । बुढापाकाको मृत्यु भएपछि युवा पुस्ताले यो काम सिक्न नै नचाहेकाले पुख्र्यौली पेशा नै अहिले सङ्कटमा परेकोमा उनको दुःखेसो छ ।

स्थानीय रुद्रबहादुर कुमालका अनुसार माटो र दाउराको अभाव र युवा पुस्ताको पेशाप्रति आकर्षण हुन नसक्दा यो पेशा नै लोप हुने अवस्था आएकोे हो । पहिले बस्तीमा माटाका भाँडा बनाउन चहलपहल हुने गरे पनि अहिले भाँडा बनाउन छाडेका छन् ।

करीब १५ वर्षअघिसम्म माटाका भाँडा बनाउने पेशा नै कुमाल समुदायको जीविकोपार्जनको प्रमुख स्रोतका रूपमा रहेको थियो । माटाका भाँडा बनाउने र घर घरमा भाँडा बेच्नका लागि पुग्ने चलन त्यसबेला रहेको थियो ।

पछिल्ला वर्ष माटाका भाँडाप्रति उपभोक्ताको रुचि घट्दो र उत्पादन गर्ने कुमाल समुदाय यो पेशालाई अप्ठ्यारो पेशाका रूपमा लिन थालेपछि सङ्कटमा परेको हो । परम्परादेखि माटाका भाँडा प्रयोग गर्दै आएका समुदायमा अहिले पूजापाठमा अतिआवश्यक भाँडामात्र प्रयोग हुँदै आएको खाँदबारी नगरपालिका वडा नं ९ का वडाध्यक्ष टीकाराम कुमालको भनाइ छ ।
स्थानीय सरकारले कुमाल समुदायका परम्परागत पेशा संरक्षणका लागि आधुनिक कार्यक्रम ल्याउन सकेको अवस्थामा फेरि त्यस्ता पेशा व्यवसाय संरक्षण हुने बुढापाकाको भनाइ छ ।

कुमालको घरमा चर्खा नै छैन
माटोको भाँडा निर्माण गर्न प्रयोग गरिने साधन चर्खा हो । यो साधन माटो, खसीबोकाको रौं मोलेर निर्माण गरिएको हुन्छ । यहाँका अधिकांश कुमाल जातिको घरमा चर्खा नै छैन, भएका चर्खामा पनि माकुराको जालो लागेको छ । कुमाल जातिको घरमा चर्खा नहुनु भनेको विद्यार्थीको झोलामा कापी, कलम नहुनु जस्तै हो । चर्खालाई घुमाउँदै माटोलाई हातले जता मोड्यो त्यतै माटोको स्वरुप आउँछ र निर्माण गरिन्छ चाहेको सामग्री । यही कला र पेशा कुमालको पहिचान हो ।

धर्म, संस्कृति परम्परा लोप हुन लागेको चिन्ता छ केही अग्रज कुमालेहरूलाई । गाउँगाउँमा सिंहदरबार आएको भनिए पनि कुमाल जातिको संस्कृति संरक्षणमा कसैको चासो पुग्न सकेको छैन । युवा पुस्ता विदेश पलायन भएका छन् वा व्यवसायमा केन्द्रित भएका छन् । पिँढी कुरेर बस्ने बुढापाका जवानीमा माटोको भाँडा बनाएको सम्झिँदै बस्ने गरेका छन् ।