प्रसूति अवस्था महिलाको दोस्रो जन्म हो भनिन्छ । संसारभरमा प्रसूति अवस्थामा आउने जटिलता, मृत्यु हुने कारणहरू र मृत्युदरको तथ्याङ्क हेर्ने हो भने यसको विज्ञानले पनि पुष्टि गर्छ ।
मातृ मृत्युदर कुनै पनि राष्ट्रको, महिलाहरूको स्वास्थ्य अवस्था बारे हेर्ने मात्र नभई उक्त राष्ट्र कतिको सम्पन्न छ भन्ने जानकारी दिने एउटा महत्वपूर्ण स्वास्थ्य सूचक पनि हो । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको परिभाषाअनुसार यस सूचकाङ्कबाट प्रत्येक १ लाख जीवित बच्चा जन्मँदा गर्भावस्था शुरु भएदेखि प्रसूतिपछिको ४२ दिनभित्रमा कति महिलाको मृत्यु हुने गर्दछ भन्ने कुरा देखिन्छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको सन् २०१५ को तथ्याङ्कअनुसार संसारभर १ वर्षमा करिब ३ लाख, अर्थात् प्रत्येक दिन ८ सय ३० जना जति महिलाको प्रसूतिको जटिलताले मृत्यु हुने गरेको देखिन्छ । जसमध्ये ९० प्रतिशतभन्दा बढी मृत्यु नेपालजस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा हुने गर्दछ ।

हालकोे तथ्याङ्कअनुसार नेपालको मातृ मृत्युदर ५ सय ७१ रहेको छ केही अति विकसित राष्ट्रहरूमा ३० भन्दा न्यून छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनलगायत अन्य अन्तर्राष्ट्रिय सङ्घ संस्था र स्वास्थ्य निकायहरूको प्रयासले संसारभरबाट सन् १९९० देखि २०१५ बीचमा मातृ मृत्युदर ४० प्रतिशत भन्दा बढी घटेको छ । नेपालमा पनि नेपाल सरकारले सुरक्षित मातृत्वजस्ता अन्य थुप्रै कार्यक्रम सञ्चालन गरेपछि ३० प्रतिशत भन्दा कम मातृ मृत्युदर रहेको छ ।

स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी गराउनेको सङ्ख्या ६० प्रतिशतको हाराहारीमा पुगेको छ । जसले गर्दा मातृ मृत्युदर घटाउन ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको छ । यस अङ्कमा गर्भावस्थामा आउने जटिलता र मृत्यु हुने कारण र यसबाट बचाउन गर्नुपर्ने प्रयासहरूको बारेमा छोटो जानकारी दिने प्रयास गरिएको छ ।
प्रसूति अवस्थामा महिलामा आउने जटिलता र मृत्यु हुने कारणहरू धेरै भए तापनि हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा निम्न कारणहरू देखिन्छन् ।

Preeclampsia, Eclampsia, Postpartum hemorrage, Postpartum sepsis, Antepartum hemorrage Postabortion sepsis,  आदि ।

Preeclampsia, Eclampsia:   गर्भावस्थाको २० हप्तापछि प्रेसर बढेर त्यसको समयमा पहिचान र उपचार हुन नसक्दा यस्तो अवस्था आउने गर्दछ । यस्तो जटिलता आएमा गर्भवती महिलाको मृगौला, कलेजो, फोक्सो, आँखा, मुटु, मस्तिष्कजस्ता अङ्गहरूमा असर गर्दछ । यो अवस्था शुरु हुँदा शरीर फुल्ने, खुट्टा सुन्निने, अनुहार सुन्निने हुन्छ । रोकथाम नभएमा मृगौलामा असर गर्न थालेपछि पिसाब कम हुने या हँुदै नहुने, मुटु तथा फोक्सोमा असर गरेपछि सास फेर्न गाह्रो हुने हुन्छ । कलेजोमा असर गरेपछि पेटको माथिल्लो भागमा अत्यधिक दुख्ने, टाउकोमा असर गरेपछि दिमागको रक्त नलीहरू फुटेर ब्रेन ह्यामरेज हुने, शरीर काँप्ने, अन्धोपना जस्ता गम्भीर समस्या भई मृत्युसमेत हुन सक्छ ।
गर्भावस्थामा नियमित चेक गराउँदा प्रेसर बढी भेटिएमा समयमै प्रेसर घटाउने औषधी शुरु गर्दा, नियमित रगत परीक्षण गराएर यस्ता समस्या कम गर्न सकिन्छ । सुविधा सम्पन्न स्वास्थ्य संस्थामा प्रसूति गराएर अथवा प्रेसर कन्ट्रोल नभएको खण्डमा समय अगावै डेलिभरी गराउँदा पनि यस्ता जटिलताबाट बच्न वा सामान्यत जटिलता न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ ।

Antepartum hemorrage – यस्तो अवस्थामा २० हप्ता पछि र डेलिभरी अगाडि कुनै पनि समयमा अत्यधिक रक्तस्राब हुनु भन्ने बुझिन्छ । यसका कारणहरू थुप्रै भए पनि पाठेघरको मुखमा सालनाल रहनु र प्रसूति अगावै साल छुट्टिएर अन्त्यमा त्यसको पछाडि रगत जम्मा हुनु र पाठेघरको मुखबाट धेरै रगत बगिरहनु हो । नियमित चेक गर्ने क्रममा भिडियो एक्सरे गर्दा सालको अवस्था देखिन्छ ।


गर्भावस्थामा रक्तस्राव हुनु, अत्यधिक पेट दुख्नु यसका लक्षणहरू हुन सक्छन् । सोही अनुसार यस्तो अवस्था देखिएमा रक्तस्राव हुनुभन्दा अगावै, रगतको पर्याप्त व्यवस्था गरेर सुरक्षित स्वास्थ्य संस्थामा सिजरियन प्रविधिबाट बच्चा जन्माउनु यो जटिलताबाट हुने जोखिम न्यूनीकरण गर्ने उपाय हो ।

Postpartum hemorrage (PPH) –यो अवस्था भनेको बच्चा जन्मिसकेपछि ६ हप्ता भित्रमा कुनै पनि समयमा योनीबाट अत्यधिक रक्तस्राव हुने अवस्था बुझिन्छ ।
यसका प्रमुख कारणहरू यसप्रकार छन्ः वजन धेरै भएको बच्चा जन्मनु, धेरै लामो सुत्केरी व्यथापछि बच्चा जन्मनु, सुत्केरीको क्रममा पाठेघर या योनीमा चोटपटक लाग्नु, सालका केही टुक्रा भित्रै रहनु । सुत्केरीपछि पाठेघरको सङ्क्रमण भएमा पनि यस्तो हुने गर्दछ । सुत्केरीपछि अलिअलि रगत बग्दै पातलिँदै गएर ४५ दिन सम्ममा रोकिनु प्रकृतिक प्रक्रिया हो । तर, माथि उल्लेखित कुनै कारणहरू भएमा योनीबाट अत्याधिक रक्तस्राव हुन्छ । फाल्सा फाल्सा रगत जाने गर्दछ । यस्तो अवस्था आएमा तुरुन्तै नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा लगेर नशाबाट रगत चढाउनुपर्छ । पाठेघर खुम्च्याउने औषधीको प्रयोग गर्नुपर्दछ र कहिलेकाहीँ रक्तस्राव नरोकिएमा आवश्यकता अनुसार अप्रेसन गरेर पाठेघर झिक्नुपर्ने अवस्था पनि आउन सक्छ ।

 Postpartum sepsis, Postabortion sepsis – गर्भपतन गराउने क्रममा पाठेघरको सङ्क्रमण भएर डिम्बाशय, तल्लो पेट, आन्द्रा हुँदै शरीरको अन्य भागमा पनि सङ्क्रमण फैलनु Postabortion sepsisहो भने सुत्केरीपछि पाठेघरको सङ्क्रमण भई शरीरको अरु भागमा फैलिनु Postpartum sepsis हो । केही समय अघिसम्म पनि असुरक्षित गर्भपतनले गर्दा महिलाको ज्यान जानेको सङ्ख्या धेरै थियो भने गर्भपतनले नेपालमा कानुनी मान्यता पाएपछि यसबाट हुने जटिलता र मृत्युमा हाल केही कमी भएको छ ।

अहिलेको अवस्थामा पनि हाम्रो देशको भौगोलिक बनोट, स्वास्थ्य संस्थाको कमी, महिलाहरूको स्वास्थ्य पहुँचबाट धेरै टाढा आदि कारणले गर्दा असुरक्षित स्थानमा गई गर्भपतन गराउँदा पाठेघरको सङ्क्रमण हुन्छ । पाठेघरमा प्वाल पर्ने, आन्द्रा र पाठेघरमा चोट लाग्ने, रक्तस्राव हुने अवस्था अझै पनि कहिलेकाहीँ देखिन्छ ।

डेलिभरी या गर्भपतनपछि तल्लो पेट अत्यधिक दुख्ने, ज्वरो आउने, योनीबाट पीपजस्तो बग्ने sepsis का लक्षणहरू हुन सक्छन् । समयमै स्वास्थ्य संस्थामा पुगेमा समस्याको पहिचान गरी एन्टिबायोटिक दिने, अप्रेसन गरेर पाठेघर र आन्द्राको प्वाल टाल्ने, पाठेघर झिक्ने, रगत चढाउने जस्ता जोखिम न्यूनीकरण गर्ने उपाय अपनाएमा महिलाको ज्यान बचाउन सकिन्छ ।

सन् २०१२ देखि २०१५ सम्म बीपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा भएको मातृ मृत्युदर बारे गरिएको अध्ययनमा ६८ महिलाको मृत्यु भएको देखिन्छ जुन तथ्याङ्क NJOG जर्नलमा प्रकाशित भएको छ । यस अध्ययनमा मातृ मृत्युदरका प्रमुख कारणहरू क्रमशः Eclampsia, sepsis, Postpartum hemorrage हरू देखिएको छ । नेपालको भौगोलिक विकटता, स्वास्थ्य संस्थाको कमी, चेतनाको कमी, अज्ञानता, आर्थिक विपन्नता, सामाजिक परिवेशजस्ता थुप्रै कारणहरूले गर्दा महिलाहरूको स्वास्थ्य संस्थामा पहुँचको कमी छ । त्यस्तै नेपाल सरकारले नि ःशुल्क प्रदान गरेका सुविधाहरूको कतिपय जनताले सदुपयोग गर्न नसकिरहेको अवस्था पनि रहेको छ ।

जन्म र मृत्यु भन्ने कुरा प्रकृतिको नियम हो र यो सृष्टि शुरु भएदेखि अनन्तसम्म चलि नै रहने छ । संसारका अति विकसित राष्ट्रहरूमा पनि उच्चतम प्रविधि, पर्याप्त जनशक्ति, स्वास्थ्य संस्थाको सहज पहुँच हुँदा पनि मातृ मृत्युदरमा उल्लेखनीय कमी आएको छ । हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख देशमा यसमा केही कमी आए पनि अझै तुलनात्मक रूपमा विकसित राष्ट्रको भन्दा धेरै छ । हाम्रो राष्ट्रको मातृ मृत्युदर घटाउनमा परिवार, समाज, स्वास्थ्य संस्था चिकित्सक र अन्य शिक्षित वर्ग, स्वास्थ्यकर्मी, सबैको समुचित प्रयास रहेमा विकासोन्मुख राष्ट्रहरूको जस्तो न्यून मातृ मृत्यदर कल्पना गर्न सकिन्छ ।

रिजाल धरानस्थित विपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा कार्यरत चिकित्सक हुन ।