सङ्खुवासभाः पूर्वी पहाडी जिल्ला सङ्खुवासभा बिजुलीमा आत्मनिर्भर बनेको छ । बर्खाको समयमा आफ्नै जिल्लामा उत्पादन भएको बिजुली बढी हुने गर्दछ र छिमेकी जिल्लामा दिने गरिन्छ ।
स्थानीय खोलानालाबाट पेल्टीसेट, माइक्रो हाइड्रो र हाइड्रोपावर सञ्चालन गरी सङ्खुवासभामा बिजुली निकालिएको छ । सभापोखरी गाउँपालिकाको स्वाचीमा पहिलो पटक बिजुली पुग्दा समेत त्यहाँका स्थानीय गाउँलेहरुमा खुशीयाली नदेखिएको नेपाल विद्युत प्राधिकरण कार्यालय सङ्खुवासभाका कार्यालय प्रमुख ध्रुव अधिकारीले सुनाए ।
उनले भने, ‘गाउँमा पहिलो पटक बिजुली पुग्दा समेत गाउँलेमा खुशीयाली देखिएन । उनीहरूको गाउँकै खोलाबाट माइक्रो हाइड्रो सञ्चालनमा रहेछ । त्यही कारणले केन्द्रीय प्रशारण लाइनको बिजुली पुग्दा खुशीयाली नछाएको रहेछ ।’
सङ्खुवासभाको अरुण नदीमा ठूला प्रोजेक्टका रूपमा बहुचर्चित ९ सय मेघावाटको अरुण तेस्रो, माथिल्लो अरुण, अपर अरुण, अरुण चौथो र अरुण दोस्रो समेतको सर्भे भइसकेको छ । सबैभन्दा महत्वपूर्ण र धेरै उत्पादन हुने अरुण तेस्रोको काम भारतीय सतलज कम्पनीले गरिरहेको छ । अन्य योजना सर्भेकै चरणमा रहेका छन् ।
त्यसैगरी, सभाखोला हाइड्रोपावरले ४ मेघावाट विद्युत उत्पादन गरिरहेको छ । पिलुवा जलविद्युत आयोजना र बानेश्वर जलविद्युत आयोजना सञ्चालनमा रहेको छ । यी दुईवटा आयोजनाले ४ किलोवाट उत्पादन गरेर पनि केन्द्रीय प्रशारण लाइनमा आबद्ध भइसकेका छन् ।
निगुरे जलविद्युत आयोजना लामो समयदेखि बिग्रिएर बन्द रहेको छ । जिल्लाका तीन वटा क्याम्पस वरुण बहुमुखी, सङ्खुवासभा बहुमुखी र मादी बहुमुखी क्याम्पसले संयुक्त रूपमा सो आयोजना सञ्चालन गरेका हुन् । त्यसका साथै जिल्लाका अन्य विभिन्न स्थानीय खोलाबाट स्थानीय रूपमा ऊर्जा शक्ति हाइड्रोपावर सञ्चालनमा छ ।
सङ्खुवासभाका ७ वटा स्थानीय तहबाहेक अन्य स्थानीय तहका गाउँमा केन्द्रीय प्रशारण पुगेको छैन । केन्द्रीय प्रशारण लाइन नपुगेका ठाउँमा साना हाइड्रोपावर नै महत्पूर्ण भएका छन् । केन्द्रीय प्रशारण लाइन नपुगेको सङ्खुवासभाको भोटखोला गाउँपालिका अन्तर्गत हटिया, गोला, लिङ्गममा हाइड्रोपावरकै भरमा बिजुली बत्ती बालिरहेका छन् ।
त्यसैगरी, मकालु गाउँपालिका अन्तर्गत पावाखोलामा इप्सुवा हाइड्रोपावर सञ्चालनमा रहेको छ । त्यहाँ अर्को हाइड्रोपावरले सिम्मा, सिरुटार र उवा लगायतका क्षेत्रमा बिजुली बत्ती बालिरहेको सिम्माका स्थानीय काजीमान गुरुङले बताए । ‘जति बिजुली बाले पनि हुन्छ । महिनाको एक सय मात्रै महसुल तिर्नुपर्छ,’ उनले भने ।
सभापोखरी गाउँपालिकाको बाह्रबिसे बजारमा समेत अझै केन्द्रीय प्रशारण लाइन पुगेको छैन । स्थानीयले हाइड्रोपावरकै भरमा उज्यालो पाइरहेका छन । दुर्गम र अरुणपारीको गाउँपालिका भनेर चिनिने सिलिचोङ गाउँपालिकामा अझैसम्म केन्द्रीय प्रशारण लाइन पुग्न सकेको छैन । त्यहाँ स्थानीय हाइड्रोपावरकै भर छ ।
सिलिचोङ गाउँपालिकामा करिब ६÷७ वर्षदेखि दुई वटा हाइड्रोपावर खङ्लुवा जलविद्युत आयोजना र सिसुवाखोला जलविद्युत आयोजना सञ्चालनमा रहेका छन् । खङ्लुवाले ३० किलोवाट विद्युत उत्पादन गर्छ । र यसले ३ र ४ नम्बर वडामा बिजुली बालिरहेको छ । सिसुवाखोलाले ४० किलोवाट विद्युत उत्पादन गर्छ भने यसले १, २ र ३ नम्बर वडामा बिजुली बालिरहेको छ । सटेक्मा जलविद्युत आयोजना निर्माणाधीन अवस्थामा रहेको छ ।
भोटखोला गाउँपालिकाभित्र पर्ने तिब्बतको सिमाना किमाथाङ्कामा किमाथाङ्का हाइड्रोपावर सञ्चालनमा रहेको छ । त्यहाँका स्थानीय सोही हाइड्रोबाट बिजुली बालिरहेका छन् । त्यसैगरी, चेपुवामा ६० किलोवाटको हाइड्रो सञ्चालनमा रहेको छ । जसले त्यहाँका २ सय घरपरिवारलाई धानेको छ । हुङहुङमा सञ्चालनमा रहेको हाइड्रोले २ सय ५० घरपरिवार धानेको छ । त्यहाँ १ सय किलोवाट विद्युत उत्पादन भइरहेको हुङहुङका स्थानीय थुदाक भोटेले जानकारी दिए । त्यसैगरी हटियामा २२ किलोवाटको विद्युत सञ्चालनमा रहेको छ ।
माइक्रो हाइड्रो र पेल्टीसेट समेत गाउँगाउँमा बिजुली बाल्नका लागि प्रयोग भइरहेका छन् । भोटखोलाकै नाबासे, सिम्बुङ, तुङ्खालिङ र चाम्ताङलगायतका स्थानमा माइक्रो हाइड्रो र पेल्टीसेटबाट बत्ती बलिरहेका छन् । माइक्रो हाइड्रोले करिब १० वाट भन्दा माथि उत्पादन गर्छ भने पेल्टीसेटले ६÷७ वाट उत्पादन गर्ने भएकाले सानो गाऊँमा सञ्चालन गर्न उपयोगी हुने गरेको पाइन्छ ।
त्यसैगरी, भोटखोला गाउँपालिका–१ मा पर्ने दुर्गम बस्ती लिङ्गाम र गोलाबजारका स्थानीयले गोला लघुजलविद्युत हाइड्रोपावरबाट बिजुली बत्ती बालिरहेका छन् । गोला र लिङ्गामका ५२ घरपरिवारलाई लक्षित गरेर हाइड्रोपावर सञ्चालन गरिएको हो । ८ किलोवाट विद्युत उत्पादन हुने सो हाइड्रोपावरले ५२ घरधुरीलाई बिजुली बाल्न प्रशस्त पुग्नेछ । गत वर्षको भदौ महिनाबाट शुरुवात भएको योजना चैतमा सम्पन्न भई बिजुली बाल्न शुरु भएको छ । कुल २३ लाख ५० हजार रुपैयाँको लागतमा योजना शुरु भएको हो । योजना सम्पन्न गर्न ३० प्रतिशत रकमबराबर स्थानीय गाउँलेले जनश्रमदान समेत गरेको उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष मनोज गुरुङ बताए ।
त्यसैगरी, चैनपुर नगरपालिका नजिकै रहेको कुसुवा खोला लघु जलविद्युत आयोजना २०६३ सालमा स्थापना भएको थियो । कुल ३२ लाखको लागतमा यो आयोजना निर्माण भएको हो । १८ किलोवाट क्षमता भएको उक्त जलविद्युत आयोजनामार्फत् १ सय ८० घरपरिवारले बिजुली बालिरहेका थिए । गत वर्ष पहिरोले पावरहाउस नै बगाएपछि पूर्ण रूपमा मर्मत हुन सकेको छैन ।
त्यसैगरी, चैनपुर नगरपालिका–१ याङ्सीजुङकमा नै पर्ने निदुवा खोला लघुजलविद्युत आयोजनाको गत साउन महिनामा पहिरोले पावरहाउस नै बगायो । त्यसपछि स्थानीयहरू दिनरात लागेर अस्थायी रूपमा निर्माण गरी बिजुली बालिरहेका छन् । १४ किलोवाट क्षमता रहेको सो जलविद्युत आयोजनाले धेरै ठूलो राहत पुगेको स्थानीयको भनाइ छ ।
केन्द्रीय प्रशारण लाइनले नछोएको सङ्खुवासभाका धेरै स्थानीय तहका गाउँबस्तीका पेल्टीसेट, माइक्रोहाइड्रो र हाइड्रोपावरले जिल्लावासीमा खुशी छरेको छ । सङ्खुवासभाका सिलिचोङ, चिचिला, मकालु, भोटखोला, चैनपुरभित्रका गाउँबस्ती जहाँसम्म बिजुलीको केन्द्रीय प्रशारण लाइन पुग्न सकेको छैन, त्यहाँ स्थानीय हाइड्रोपावरको माध्यमबाट बिजुली बलिरहेको छ । उज्यालो पाउनका लागि स्थानीय गाउँलेले पेल्टीसेट, माइक्रो हाइड्रो र हाइड्रोपावर सञ्चालन गरे पनि बेला–बेला बिग्रने समस्याबाट भने ग्रसित छन् । बेला–बेला हाइड्रोपावर बिग्रिनु स्वाभाविकै हो । केन्द्रीय प्रशारण लाइन नपुगेका ती दुर्गम गाउँबस्तीमा हाइड्रोपावरका कारण अँध्यारोमा बस्नु नपरेको वसन्त गुरुङ बताउँछन् ।
सङखुवासभामा हाल ११ दशमलव ८५ मेगावाट आन्तरिक उत्पादन रहेको छ । सङखुवासभामा सभाखोलाबाट ४ दशमलव ४ मेगावाट, हेंवा खोलाबाट ३ दशमलव २ मेगावाट, पिलुवा–१ बाट ३ मेगावाट र लोवर पिलुवाबाट १ मेगावाट विद्युत उत्पादन हुँदै आएको छ । जिल्लामा हिउँदको समयमा भने आधाभन्दा बढी उत्पादन घट्ने गरेको विद्युत प्राधिकरण सङ्खुवासभा वितरण केन्द्रका प्रमुख ध्रुव अधिकारीले जानकारी दिए । जिल्लामा १० वटा भन्दा बढी साना खोलाबाट ‘माइक्रो हाइड्रो’ सञ्चालन गरी स्थानीयले विद्युत सेवा लिइरहेको पनि उनले बताए ।
सङ्खुवासभामा विद्युत उत्पादन बढ्दै गए पनि खपतको अवस्था भने न्यून छ । विद्युत प्राधिकरण खाँदबारी वितरण केन्द्रका अनुसार हाल साँझको समयमा ४ मेगावाट खपत भइरहेको छ भने दिउँसो २ मेगावाट मात्र खपत भइरहेको छ । जिल्लामा उद्योग कलकारखना नभएकाले दिउँसो विद्युतको प्रयोग कम भएको प्रमुख अधिकारीले बताए । जिल्लामा उत्पादित विद्युत पिलुवा सब स्टेशनबाट धनकुटा, धरान हुँदै दुहबीबाट केन्द्रीय प्रशारण लाइनमा जोडिन्छ ।
जिल्लामा ४ वटा हाइड्रोपावरका कारण आत्मनिर्भर छन् भनेर ढुक्क बस्ने अवस्था भने छैन । जिल्लाका १० वटा नै स्थानीय तहमा विद्युतको केन्द्रीय प्रशारण लाइन पु¥याउन आवश्यक छ । छोटो समयका लागि वैकल्पिक रूपमा सोलार बत्ती, पेल्टीसेट, माइक्रो हाइड्रो र हाइड्रोपावर सञ्चालनमा आए पनि भविष्यलाई हेरेर जिल्लाभर नै केन्द्रीय प्रशारण लाइन पु¥याउनु पर्दछ । अँध्यारो मुक्त समाज सधैंका लागि अन्त्य गरेर उज्यालो नेपालको सुगन्ध सबैमा छर्न सक्नु पर्दछ ।
