भोजपुरः गाउँगाउँमा कुटानीपिसानी मिल भित्रिएपछि जाँतोको प्रयोग हराउँदै गएको छ । जाँतोको प्रयोग कम भएपछि परम्परागत रूपमा पिसानी गर्ने ढुङ्गाको जाँतो बनाउने पेशा सङ्कटमा छ ।

पूर्वी पौवादुङ्मा गाउँपालिकाको वडा नम्बर ५ सानोदुङमाको चौकीबारीमा व्यावसायिक रूपमा बनाइँदै आएको जाँतो बनाउने पेशा आजकल हराउने क्रममा छ । जाँतो बनाएर जीविका चलाउँदै आएका यहाँका अधिकांश मानिसले पेशा नै परिवर्तन गरेर अन्य ज्यालामजदुरी काम शुरु गरेका छन् ।

कुनै बेला जाँतो बनाउने ठाउँकै रूपमा प्रसिद्ध मानिएको चौकीबारीमा २५ घर परिवारको घरैपिच्छे जाँतो बन्थ्यो । आजभोलि भने एकदुई घरमा जाँतो बनाइन्छ । सोही गाउँकै ५२ वर्षीय रहरमान राईले भने त्यही पुख्र्यौली पेशालाई जेनतेन बाचयरहेका छन् ।
पौवा दुङ्मामा बनेको जाँतोलाई ‘दुंङ्माली जाँतो’ भनेर सबैतिर लोकप्रिय मानिन्थ्यो । जिल्लाका सबैजसो ठाउँमा र छिमेकी जिल्ला धनकुटा र खोटाङदेखि पनि जाँतो किन्न घरैमा आउने गर्थे । अचेल जाँतो प्रयोग गर्ने चलन पूर्ण रूपमा हराइसकेको छ । जिल्लाका केही गाउँहरूबाट जाँतो लिन फाट्टफुट््ट आउने गर्छन् ।

आधुनिक मिलका कारण जाँतो विस्थापित
आधुनिक प्रविधि भित्रिएसँगै बिजुली, डिजेल, पेट्रोलबाट कुटानीपिसानी हुने मिल गाउँमै स्थापना हुन थालेपछि ढुङ्गे जाँतोको प्रयोग हुन छाडेको हो । मानिसहरू जाँतो किन्न आउन छाडेको रहरमानले बताए । ‘यो बिजुली, डिजेल, पेट्रोलबाट मिल चल्न थालेपछि ढिकी–जाँतोको चलन हराउँदै गएको छ, रहरमानले भने, ‘पैसा तिरेपछि सजिलै पिसिदिन्छ । न हातलाई दुखाई न त बिहानभर गह्रौँ ढुङ्गाको जाँतो घुमाउनैको झन्झट ।’

गाउँमा आधुनिक मिल भित्रिनु अगाडिसम्म अन्न पिस्न जाँतो र ढिकी अत्यावश्यक थियो । खाद्यान्नको लागि अन्न कुट्न र पिस्न हरेकको घरमा ढिकी र जाँतो हुने गथ्र्यो ।

‘मिल नहुँदा हामीले बनाएको जाँतो नभई हुन्थेन । बिक्री हुन्थ्यो, दाम पाइन्थ्यो । अचेल मिल आएपछि व्यापार चुर्लुम्मै खस्केको छ,’ चौकीबारीका स्थानीय अगुवा केशर तुम्छाले भने, ‘अचेल टोल टोलमा मिल पाइन्छन् । सस्तै दरमा पिसानी हुन्छ ।’ माग नभएसँगै जाँतो बनाउने ‘कुरिन ढुङ्गा’ को अभावले गर्दा पनि सङ्कटमा परेकोे उनको भनाइ छ ।

पहिले दिनरात कडा परिश्रम गरेर बनाएको ढुङ्गे जाँतो ३ हजार रुपैयाँदेखि ३ हजार ५ सय रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुने गथ्र्याे । ठूलो र कडा ढुङ्गालाई छिनो, हतौडा र काँटीले खोपेर बनाइने एउटा ढुङ्गे जाँतो तयार पार्न दुई हप्तादेखि ३ हप्ता लाग्ने गरेको उनी बताउँछन् । समय र परिश्रमअनुसार मूल्य र माग नभएपछि जाँतो बनाएर जीविका चलाउनेले पेशा परिवर्तन गर्नुपरेको राई बताउँछन् । जाँतो बनाए पनि बिक्रीमा कमी आएपछि गाउँका अधिकांश वैदेशिक रोजगारतर्फ लागिसकेका छन् ।

गाउँमा भएकाहरू पनि अन्यत्रै ज्यालामजदुरी र खेतीपातीको काम गर्न थालेका छन् । प्रायजसो गाउँका युवा वैदेशिक रोजगारका लागि विदेशिएका छन् । ‘जाँतोमा जति परिश्रम र समय खटिनुपर्छ, त्यहीअनुसारको उचित मूल्य पनि पाइँदैन,’ रहरमान भन्छन्, ‘पेट पाल्नै मुस्किल हुन्छ । पेशा परिवर्तन नगरून् पनि कसरी ?’

बनिबुतो गर्दै अनि जाँतो बनाउँदै आएका रहरमानले पनि कुनबेला देखि जाँतो बनाउनै छोड्ने हुन् ठेगान छैन । ‘यो पेशाले न त खान लाउन नै पुग्छ, न सरकारले जोगाउनलाई पहल नै गर्छ, बाउबाजेको सीपलाई जोगाएर मरिमेट्न पनि नहुने, हातमुख जोर्नै प¥यो,’ उनले दुखेसो गर्दै भने ।