मोरङः झट्ट हेर्दा कुनै राम्रो शहरजस्तो, विभिन्न आकृति र कलात्मक ढङ्गले सजिएका चिहानहरू, त्यो पनि राजमार्ग छेउमै । सुनसरीको धरानबाट मोरङ हुँदै झापाको काँकडभिट्टासम्म यात्रामा निस्कने हो भने यस्तै दृश्य देख्न सकिन्छ । घना जङ्गलमा तीव्र रूपमा पक्की चिहान निर्माण भएपछि जङ्गल मासिने क्रममा छ ।
घना वन क्षेत्रभित्र बाक्लै बन्दै गरेको पक्की चिहानले एकातर्फ वन विनाश गरेको छ भने अर्कोतर्फ भावी पुस्ताले चिहान बनाउने भूमि नपाउने अवस्था छ ।
विशेष गरी झापा, मोरङ र सुनसरी जिल्लाको राजमार्गले छोएका जङ्गलहरू प्राकृतिक रूपले हरियो देखिनुको सट्टा चिहानहरूले सेतै देखिन थालेका छन् । झापाको सीतापुरी, केर्खा, धरमपुर, माईधार, झिलझिले, चारआली, धाईजनमा पक्की चिहान निर्माणकार्य व्यापक छ । यस्तै, मोरङको पथरीशनिश्चरे, बयरवन, डाँगीहाट, बेलबारी तथा सुनसरीको धरानसहितका ठाउँमा पक्की चिहानघारी छन् ।
तामाङ, गुरुङ, राई, लिम्बू, मगरलगायतका जातजातिहरूले मात्र निर्माण गर्दै आएको पक्की चिहान हाल आएर अन्य जातजातिहरूले समेत निर्माण शुरु गरेका छन् । झापा र मोरङमा भने भुटानी शरणार्थीहरूले समेत जङ्गलमै चिहान बनाउन थालेका छन् । पूर्व–पश्चिम राष्ट्रिय राजमार्ग शुरु भएपछि राजमार्ग छेउमा बस्ती बढ्दै जाँदा जङ्गल क्षेत्रमा मृतकको शव राख्ने गरेको र पछि सम्झनास्वरूप पक्की चिहान बनाउन शुरु गरेको पाइन्छ ।
जङ्गलमा बनाइएका चिहानहरू हेर्दा आफन्तको मृत्यु भएपछि कसले ठूलो चिहान निर्माण गर्ने भन्ने होडबाजी नै चलेको देखिन्छ । एउटा पक्की चिहानले १ देखि ३ धुरसम्म क्षेत्रफल ओगटेको छ ।
सुनसरी र झापामा चिहानले कति छेत्रफल ओगटेको छ भन्ने बारेमा जिल्ला वन कार्यालयहरू नै अनभिज्ञ छन् । मोरङमा भने राजमार्ग छेउको करिब ४० किमी लम्बाइ र करिव २० हेक्टर क्षेत्रफल कङ्क्रिट चिहानहरूले ओगटेको जिल्ला वन कार्यालयको तथ्याङ्कमा उल्लेख छ । जङ्गलमा चिहान निर्माण तीव्र हुन थालेपछि यसलाई व्यवस्थित गर्न विभिन्न पक्षबाट पहल शुरु भएको छ । सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहहरूले समेत आफ्नो क्षेत्रमा पक्की चिहान बनाउन रोक लगाएको हरियाली सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहका अध्यक्ष काबुलबहादुर मगर बताउँछन् ।
वन क्षेत्रमा कङ्क्रिट चिहान बनाउँदा यसले पु¥याउने असरबारे विभिन्न चेतनामूलक कार्यक्रम गरिँदै आए पनि यो प्रथा अझै रोकिएको छैन । विभिन्न जातीय संस्थाहरूको पहलमा यो प्रथा रोक्न प्रयास गरिए पनि संस्कारलाई परिवर्तन गर्न सकिएको छैन ।
प्रतिष्पर्धाकै आधारमा यो क्रम रहेका कारण आफन्तहरूलाई सजग गराउँदै यसको स्थानमा धुले चिहान बनाई त्यसको वरीपरी विरुवा रोप्न सल्लाह दिँदै आएको मगर बताउँछन् ।
तराईका विभिन्न स्थानहरूमा रहेका वनक्षेत्र र सार्वजनिक जमिनमा कङ्क्रिट चिहान धेरै खर्च गरी बनाउने होडबाजीले वन क्षेत्र सङ्कटमा परेको वातावरणविद् रामचन्द्र अधिकारीको भनाइ छ ।
वन उपभोक्ता समूहहरूले विभिन्न स्थानमा सूचना पार्टी राखेर सचेत गराउन थालेपछि भने पक्की चिहान निर्माण नगरी समाधिस्थलमा बिरुवा रोप्न शुरु भएको छ । यसै विषयमा जिल्ला वन कार्यालय मोरङका प्रमुख जिल्ला वन अधिकृत डाक्टर विनोद देवकोटाले चिहान व्यवस्थित गर्न सामुदायिक वनहरूसँग छलफल थालिएको बताए । नयाँ चिहान बनाउने कार्य रोकिए पनि पुराना चिहानहरू हटाउन भने नसकिएको उनको भनाइ छ ।
धनकुटाको भेडेटारस्थित नाम्जे गाउँका मगर जातिले पुर्खाहरूका सयौं चिहान उत्खनन् गरी एकै ठाउँमा समेटेर सामुहिक आत्माघर बनाई पर्यटकीय थलोका रूपमा विकास गरेको उनले स्मरण गर्दै त्यसैको अनुकरण गर्ने योजना रहेको जानकारी दिए ।
नेपाल लगायत विभिन्न १७ वटा मुलुकका इन्जिनियर र आर्किटेक्चरहरूले ४ वर्ष अघि आत्मा बस्ने घरको निर्माण गरेका थिए । ७५ प्रतिशत भन्दा बढी मगरहरूको बसोबास रहेको नाम्जेमा आत्मा बस्ने घर हेर्नका लागि टाढाटाढाबाट मानिसहरू आउने गरेका छन् ।
यसैबीच कङ्क्रिटका कारण वन क्षेत्रमा नयाँ बिरुवा उम्रने उर्वराशक्तिमा ह्रास आउने भन्दै तामाङ समुदायले पथरीशनिश्चरेको जयचोकमा समाधिस्थल निर्माण गरी एकै ठाउँमा शव जलाउने गरेको छ । उक्त समुदायले दाहसंस्कार स्थल वरपर वन क्षेत्रमा पक्की चिहान निर्माण नगर्न समेत सूचना टाँसेको छ ।
पछिल्लो समय विभिन्न जाति धर्म र सम्प्रादयको आडमा राष्ट्रिय वन अतिक्रमण हुँदै जाँदा चिहान निर्माण कार्यले समेत यसलाई सघाएको छ । यसरी नै चिहान निर्माण कार्य तीव्र रूपमा बढ्दै जाने हो भने पूर्वको वन मुर्दाघरको शहर बन्ने निश्चित भएको स्थानीय बताउँछन् ।
