आत्महत्याको रोकथाम गरौं

आत्महत्या र हानीः
कुनै माध्यमबाट आफैंलाई जानीबुझी हानी पु¥याउने र आफ्नो ज्यानै लिने नियत्का सोंच, योजना, अभिव्यक्ति, हाउभाउ, व्यवहार, प्रयास, र मृत्यूवरण गम्भीर समस्याका रुपमा देखिएकोछ । नेपाली समाजमा झुण्डिएर, विष सेवन गरेर, पानीमा डुबेर वा आगो लगाएर आत्महत्या गर्नेहरु बढी भेट्टिन्छन् । पश्चिमी समाजमा बन्दूकले हानेर, दबाइको अत्याधिक सेवन गरेर, उचाइबाट फाल हालेर वा चलिरहेका चल्ती गाडी अगाडि गएर आत्महत्या गर्ने गरेको बढी देखिन्छ ।

आत्महत्याको सामाजिक पक्ष–
फ्रान्सेली बिचारक समाजशास्त्री इमाइल दुर्खाइमले आत्महत्यालाई सामाजिक समस्याका रुपमा व्याख्या गरे र यसका ४ थरिका सामाजिक कारणहरु औंल्याए । पहिलो, सामाजिक गठबन्धन कमजोर हुनु (Egoistic) । यसले गर्दा मनोरोग, तनाव, नशासेवन लगायत्का आत्महत्याका खतराजन्य तत्वहरु बढ्छन्; साथसहयोग, उपचारसेवा, सुशासन लगायत्का बचावटका तत्वहरु घट्छन् । जस्तैः गरिबी, बिछोड, अभाव, असफलता, शोषण, अराजकता, संरक्षण, सेवासुविधा र सामाजिक सम्बेदनाको कमि । दोश्रो, अत्याधिक सामाजिक प्रभाव र अनुशरण (altruistic) । समाज, आफन्त, समलिंगि, मित्र, राष्ट्र वा कट्टर धार्मिक आस्थाको पछि लागेर, कसैको सिको गरेर वा अन्धविश्वास (shamanic suicide) वा सञ्चार माध्यमको प्रभावले गर्दा खतरामा रहेका व्यक्तिहरुमा आत्महत्याको दर बढ्नजान्छ । समाज वा समूहको बलियो प्रभावले गर्दा व्यक्ति जानीजानी बलिदानी दिनपुग्छ । जस्तैः सतिप्रथा, राष्ट्रको नाममा बलिदानी, नरबलि । तेश्रो, सामाजिक बिखण्डन (anomic) . । बेरोजगारी, गरिबी, राजनैतिक वा सामाजिक अन्यौल, द्वन्द्व, असुरक्षा, पारिवारिक कलह वा अस्वाभाविक उच्च अपेक्षा जस्ता सामाजिक कारणहरुले कुनै सामूहिक कानून नभएको परिस्थितिमा आत्महत्या ज्यादा हुन्छ । चौथो, अति कडा घातक सामाजिक अवस्था -fatalistic suicide) . । अति कडा घातक सामाजिक नियमकानून र मान्यताको कारण व्यक्तिको स्वतन्त्रता हराउँदा, जस्तैः समाजले बनँधुवा वा दास भनी राखिएकाहरुमा हुने आत्महत्यालाई उनले (fatalistic suicide)  भने ।

प्रा. डा. धनरत्न शाक्य

 

कमजोर वा बिखण्डित सामाजिक स्थितिमा आत्महत्यालाई बढावा दिने परिस्थितिजन्य तत्वहरु अझ प्रभावकारी हुनपुग्छन् । यस्तो समाजले आत्महत्यामा प्रयोग हुने विभिन्न माध्यमहरुप्रति उचित निगरानी र नियन्त्रण राख्न सक्तैन । खतरनाक स्थानहरुमा बन्देज गर्न सक्तैन । कमजोर नियम कानूनको कारण बन्दूक, हातहतियार, विष वा खतरनाक स्थानहरु सजिलै उपलब्ध हुन्छन् । यसबाट आत्महत्याको प्रक्रिया अझ सरल हुने देखिन्छ । समस्या पर्दा सहायता पुर्याउने सेवा श्रोत भने उपलव्ध हुँदैन ।

 

कारकतत्वका हिसाबले सामाजिक पक्ष आत्महत्यासँग अन्योन्याश्रित रुपले सम्बन्धित छ, असरका हिसाबले पनि उत्तिक्कै गाँजिएको हुन्छ । आत्महत्याबाट निस्प्राण भएको शरीरले विविध अनुभूति र असर छाडेर जान्छ । निकट आफन्तजन् तिनमा आएका परिवर्तन र लक्षणहरु समयमा चिन्न नसकेकोमा ग्लानि महसूस हुन्छ । लोकलाज वा आलोचनाको डरले ढाकछोप पनि हुन्छ । छिमेकीहरु कसैस‘गको कटू सम्बन्ध वा उसको जीवनमा आएको उतारचढावलाई पलायनको कारणको रुपमा लेलान् । मन, चरित्र दुर्बल भएको, हुत्तिहारा वा यस्तै शब्दले सम्बोधन गर्ने पनि हुन्छन् । आत्मीय गुमाएर आक्लान्त भएको परिवारजनलाई पनि आलोचनाका छिटाहरु पर्लान् । मर्न मन लागेको कुरा गर्दा उसलाई त्यस्तो कुरै नगर्न आदेश, अनुरोध वा अाराेप लगाउनेहरु अब पराजित मनस्थितिमा पुग्छन् । कानूूनी झमेलाको कारण सम्बन्धित निकायमा उजूरी गर्नु अर्को झन्झट बन्छ । मातापिता वा सन्तानमा पर्ने असर त भनि साध्य हुँदैन ।

आत्महत्यालाई पहिलेदेखि नै मूलतः सामाजिक समस्याको रुपमा व्याख्या गरियो र त्यसै अनुसार ठाउँविशेषमा रोकथाम र व्यवस्थापनका विविध सामाजिक उपायहरु पनि अवलम्बन भए । सामाजिक कारणहरुको पहिचान, निरुपण तथा समाधानमा व्यक्ति, परिवार, समाज र राज्यस्तरमा प्रयास हुनुपर्छ भनियो तर तीमध्ये कतिपय तत्वहरु बदल्न असम्भव नभएपनि निकट भविष्यमा सुधार्न सकिने गुन्जायस् कम रहन्छ । सही जानकारी तथा सूचनाको प्रसार, सामाजिक संरक्षण, विकास, रोजगारी, शान्ति, सुव्यवस्था, स्थायत्व, रचनात्मक क्रियाकलापका अतिरिक्त श्रोत, मनोरोगको स्वास्थ्य सेवाको बिस्तार जस्ता कुराहरु अति आवश्यक भएपनि कतिपय स्थानमा बिस्तारै मात्र हासिल हुने स्थिति हुन्छ । यद्यपि यसतर्फ प्राथमिकतापूर्ण प्रयास भने जारी राख्नु जरुरी छ ।

आत्महत्याका हिसाबले खतरनाक चीज, स्थान वा कुराप्रति चनाखो दृष्टि, सतर्कता वा आवश्यकता अनुसार बन्देज वा अन्य व्यवस्थापन समाज र राज्यस्तरमा नै हुनुपर्छ । आत्मघाती हुत्हुति वा आवेग बढेको बेला यस्ता खतराजनक कुराको पहुँच टाढा भएमा पनि खतराको सम्भावना केहि हदसम्म कम भएर जानसक्छ ।

जस्तो समाजमा गैरकानूनी हिसाबले बन्दूक, वा यस्तै अतरनाक हतियार आममानिसको पहुँचमा हुँदा धेरै अनपेक्षित घटनाहरु घट्छन् । राज्यले आत्महत्या रोकथाम हुने यस्ता नियमकानून र यसको पालनामा विशेष जोड दिनसक्छ र यो आत्महत्या न्यूनीकरण तर्फ उपयोगी पनि हुन्छ । नेपालमा आत्महत्यालाई प्रहरी प्रधान कार्यालयद्वारा संकलित तथ्याङ्कमा अपराधको रुपमा उल्लेख गरिएको र यसका लागि सजाय“को चाहिँ व्यवस्था भएको पाइन्छ । तर बेलाबेला रोकथाममा सहायक हुने कदममा भने फिटलोपन आएको महसुस पिडितहरुले गर्नेगरेको देखिन्छ । पश्चिमी मुलुकहरुमा भने आत्महत्यालाई राष्ट्रिय स्वास्थ्य तथ्याङ्क अन्तर्गत् राखी सम्बोधन गरिन्छ । समयसँगसँगै पछि आएर सामाजिक पक्ष लगायत् अन्य धेरै पक्षहरु उत्तरदायी भएको र सामाजिक विधि, रणनीति र कदमका साथ अरु कुराहरु पनि अत्यावश्यक भएको पुष्टि भएकोछ । सामाजिक रुपमा अनुकूल रहेका व्यक्तिहरुमा पनि आत्महत्याको समस्या उत्पन्न हुनसक्छ भन्ने नभुलौं ।

आत्महत्याको मनोवैज्ञानिक पक्ष–
समस्या समाधान गर्ने क्षमता कम भएका, सानोतिनो समस्यामा पनि अरुको भर पर्ने, आत्मविश्वास कम भएका, अरुबाट त्यक्त अनुभव गर्ने, सामाजिक रुपमा आडभरोसा, सहारा कम भएका, जीर्ण रोगका शिकार बिरामीहरु, जो निकट भविष्यमा कुनै समाधान देख्तैन, निरास हुन्छन्, तिनीहरुमा आत्महत्याको समस्या धेरै गुणा बढी देखिन्छ । झट्ट आवेशमा आउने, विषम परिस्थिति व्यहोर्न नसक्ने, सामाजिक रुपमा एक्लो, निरास, बेसहारा, यौन द्वन्द्वग्रस्त, ग्लानी र आफू दल्दलमा फसेको सोच्ने वा सोंच र स्मरणमा पूर्वाग्रह पीडित मानसिकता भएका मानिसहरुमा आत्मघाती व्यवहार अधिक देखिएको छ । कोही कोही आत्मसम्मान वा परिचयमा ठेस पुग्नाले आत्मघाती व्यवहार गर्छन् ।

यस्ता व्यवहार र प्रयासले ज्यान नगएको अवस्थामा पनि शारिरीक, मानसिक र सामाजिक असर उत्पन्न भएको हुन्छ । शरीरमा पर्ने असर अक्सर स्पष्ट हुन्छ; तिनमा ध्यान र उपचार पुग्छ । व्यक्ति, परिवार र सम्बन्धित मानिसहरुमा पैदा हुने भय, अनिश्चितता, पिडा, दुःख ज्यादा हुन्छ तर मनोसामाजिक पक्षको प्रायः नजरअन्दाज भएको हुन्छ । आत्महत्या र यसको प्रयासका यस्ता बिस्मयपूर्ण परिणति वा असरहरु गम्भीर छन् र तिनको आंकलन गर्न गाह्राे छ । यो समस्याबारे चेतनाको अभाव छ; यो एक अज्ञानता र अन्धविश्वासले जेलिएको ठूलो समस्या हो ।

यस्तो सम्भावना भएका मानिसहरुलाई नियम कानून, सामाजिक, साँस्कृतिक वा धार्मिक बन्देजले मात्र हुँदैन; समस्या समाधान सम्बन्धी तालिम, परामर्श, सामाजिक सहारा सञ्जाल, उपचार सेवा, तनाव व्यक्त गर्नसक्ने स्थानहरुको व्यवस्था, खतरासूचक लक्षणहरुबारे जनचेतनाको प्रसार जस्ता प्रयासमा जोड दिनुपर्छ । तनावको व्यवस्थापनका लागि relaxation techniques लगायत परामर्श, तालिम वा crisis care centre काे व्यवस्था गर्नमा राज्य र समाजले पहलकदमी गर्नुपर्ने देखिन्छ । सम्बन्धित व्यक्ति, परिवार, मनोवैज्ञानिक सबैले यसमा पनि पैरवी गरौं ।

आत्महत्याको जैविक पक्ष–
विविध मानसिकरोग, शारिरीकरोग, स्नायूरसायनको असन्तुलन, वंशानुगत तत्वहरुले जैविक रुपमा आत्महत्याको कारक भूमिका खेलिरहेको हुन्छ भने आत्महत्याको असर स्वरुप शरीरका विविध भागमा परेको असरको गम्भीरताको अध्ययन आत्महत्या र यसका प्रयासका केसको व्यवस्थापनको अभिन्न अंश हो ।

धेरै कारणहरुले मनमस्तिष्कमा स्नायु रसायनहरु, विशेष गरि सिरोटोनिन (serotonin) र नरएड्रिनालिन (noradrenaline)मा गड्बडि आउने गर्छ । एउटै परिवार, त्यसमा पनि monozygotic जुम्ल्याहामा सबभन्दा बढी, त्यसपछि dizygotic जुम्ल्याहामा र हाडनातामा यस्तो समस्या बढी हुने गर्दछ । यसबाट ब्यक्तिको अनुूभूति, सोंच, भावना, ब्यवहार लगायत् शरीर र मनमस्तिष्कका अनेकौं कार्यहरुमा समस्या उत्पन्न हुनपुग्छ । भविष्य अन्धकार लाग्नु, बेसहारा वा बेकार लाग्नु, आत्महत्याको बिचार आउनुमा मनमस्तिष्कमा आउने यस्ता समस्याहरु उत्तरदायी हुने कुरा अध्ययनले पुष्ट्याएको छ । आत्महत्या र प्रयास गर्ने ९० प्रतिशत भन्दा बढी मानिसहरुमा उदासिन मनोरोग (depression), आत्तिने रोग (anxiety), नशा वा लागू सेवन, ब्यक्तित्वको गम्भीर गड्बडि जस्ता कुनै न कुनै मनोरोगहरु देखिन्छन् । थोरैमा पागलपनको रोग (schizophrenia) हुन्छ । नेपालमा कतिपय आत्महत्या र यसको कोसिस गर्ने मानिसमा प्रष्ट रुपमा यस्ता मनोरोग नखुटिएपनि आवेगमा आउने जस्तो मानसिक बिचलन र यस्तो मनोदशा ल्याउने समस्या भित्र छिपिरहेको देखिन्छ ।

आफ्नो शारीरिक क्रियाकलाप वा गतिमा असर पार्ने वा कुरुप पार्ने र आफ्नो पेशामा वा दैनिकीमा असर पार्ने जीर्ण र अनियन्त्रित पीडा हुने शारीरिक रोगहरुले प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष दुबै रुपमा आत्महत्याको समस्या बढाउ“छन् । क्यान्सर, छारेरोग, स्नायुसम्बन्धी रोगहरु, डायलाइसिसमा रहेका वा HIV / AIDS का बिरामीहरु यसका उदाहरण हुन् ।
मनोरोगहरुको बारेमा सचेत भएर, समयमै पहिचान, निरुपण गरी उपचार गर्नसकेको खण्डमा आत्महत्याको खतरा धेरै हदसम्म घट्ने देखिन्छ । आत्महत्याका खतरासूचक लक्षणहरुबारे पनि सतर्क रहनसके यो अझ घट्नजान्छ । यसको लागि मानसिक स्वास्थ्य सेवाको विस्तार र जनचेतना प्रसार हुनुपर्छ । स्वास्थ्यकर्मीहरु पनि यस समस्याप्रति सजग भएर सही पहिचान गरी पर्याप्त मात्रा र अवधिसम्म उदासीन मनोरोगजस्ता बिमारीको उपचार गर्न सक्षम हुनुपर्छ । यसको लागि बेलाबेलामा तालिमको आयोजना गर्नु पर्छ ।
आत्महत्याको खतरा रहेका व्यक्तिहरु र उसका आ˚न्तजनलाई सही जानकारी र आवश्यक सेवाबारे सूचना, आपत्कालीन सेवा र सम्पर्क केन्द्रबारे व्यवस्था हुनु जरुरी छ । आत्महत्याको प्रयास वा यसबाट मृत्यु नै भैहालेको परिस्थितिमा बिरामी वा उसका आ˚न्तजनका लागि आवश्यक सेवा, परामर्श र अन्य सुझावको लागि उपचार केन्द्रहरुको व्यवस्था हुनुपर्ने देखिन्छ । खतरासूचक लक्षण देखिएपछि सम्बन्धित सेवा केन्द्र (suicide prevention centre, crisis intervention centres)मा लैजाने, आत्महत्यामा प्रयोग गर्नसक्ने सामग्री व्यक्तिको पहु“चबाट टाढा हटाउने, खतराजनक स्थानबाट बचाउने र बिरामीप्रति निगरानी गर्ने वा भर्ना गरी आवश्यक उपाय उपचार गर्ने जस्ता कदमले पनि आत्महत्या घट्नसक्छ ।
कहिलेकाहि“ विरलै बिरामीहरुको मामिलामा यदि दम्पत्ति, धेरैजना पूर्वजहरु वा रगतका नातेदारहरुमा आत्महत्याको खतरा बढाउने मनोरोग, आत्मघाती व्यवहार वा आत्महत्याको समस्या भएको भए, तिनीहरुबाट जन्मने बच्चाहरुमा यसको खतराबारे छलफल गर्नु (genetic counselling) लाभदायी हुनसक्छ ।

बहुआयामिक आत्महत्याको समस्याः
आत्महत्या भनेको वास्तवमा अत्यन्त जटिल प्रक्रिया हो । यसमा जैविक, मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, शारिरीक लगायत अन्य कैयौं पक्षहरुको अन्तरक्रिया हुनेगर्छ । प्रतिकूल खालका जीवन परिस्थिति, हालै आइपरेका ठूला तनाव, व्यक्तिको तनाव बहन गर्ने अनुपयुक्त तरीका, परिणामबारे नसोची झडंग आवेगमा आउने, निरासाबादी र समस्या निम्त्याउने खालका प्रवृत्तिहरु (मनोसामाजिक) लगायत् मूलतः व्यक्तिको मानसिक क्षमतामा ह्रास र बिचलन ल्याउने मनोरोग र नशालु पदार्थको दुव्र्यसन कारकतत्वका रुपमा देखिएकाछन् । तिनको पहिचान र सम्बोधन आवश्यक छ, सम्भव छ, यसो नगरी यसको व्यवस्थापन हुनसक्दैन । अतः, आत्महत्यासँग नजीकबाट जोडिएर आउने यस्ता कारकतत्व र असरहरुको अध्ययन आत्महत्या र यसका प्रयासका केसको व्यवस्थापनको अभिन्न अंश हो ।

आत्महत्याको व्यवस्थापनः
आत्महत्या र हानीको कुनैपनि खतरासुचकलाई बेवास्ता नगरौं । आत्महत्या/ हानी गर्नमा प्रयोग हुने विष, डोरी, हतियार तथा खतरनाक स्थानहरु खुल्ला राख्नाले त्यसको पहुँच सरल हुनजान्छ । ब्यक्ति, समाज र राज्यस्तरमै यस्ता कुराहरुमा सतर्कता रहनुपर्छ । आत्महत्या गर्ने आवेग बढेको बेला यस्ता कुराहरु पहुँचबाट टाढा राख्न, एक्लै नछाडी साथमा रहन र एकछिन अरुले कुरा गरेर भविष्यको यथार्थपरक योजना गर्न हौसला दिनसके त्यो खतरा टरेर जानसक्छ । उसलाई परामर्शको जरुरत हुन्छ । त्यस्तो सल्लाहको लागि वरिष्ठ मनोवैज्ञानिक, साइकोथेरापिष्ट नै चाहिन्छ भन्ने छैन । अरुले पनि भावनात्मक सहारा र हौसला दिएर अन्तरक्रिया गरी सघाउन सक्छन् । परिवार र आफन्तजनको यस्तो पहुँच उसको उपचारको दिगो आधार हो ।
बेलाबेला आत्महत्याको सम्भावनाको आंकलन सम्बन्धित विशेषज्ञबाट गराएर परामर्श गर्नु श्रेयस्कर हुन्छ । कारण वा असरका रुपमा अन्तरनिहित मनोरोगको उपचार व्यवस्थापनका लागि सम्बन्धित तालिमप्राप्त स्वास्थ्यकर्मिको सेवा लिनुपर्छ ।
आत्महत्या र यसको प्रयासका रोकथामका विभिन्न रुपमा यसलाई धेरै हदसम्म रोक्न सकिने देखिन्छ । हुनै नदिन गरिने प्राथमिक रोकथाम, खतरासुचक लक्षण र व्यवहार भएपछिका उपचारात्मक तथा आत्महत्याको प्रयास उपरान्तका रोकथामका कदमहरुमा सम्बन्धित सबैले भूमिका निर्वाह गर्न आवश्यक हुन्छ । ह्दयाघात भएको मानिसलाई समयमा उपचार गरेर बचाउन सकिएझैं उपयुक्त उपाय र प्रयत्नद्वारा आत्महत्याबाट पनि बचाउन सकिन्छ ।

सबै मिलेर आत्महत्याको रोकथाम गरौं ।
भयावह बन्दै गएको आत्महत्याका विविध तहमा रोकथाम गर्न आवश्यक छ । बहुआयामिक समस्या भएकोले यसको रोकथाममा एक पक्षको मात्र प्रयास पर्याप्त हुँदैन । हामी सबै पिडित, परिवारजन, साथीसंगी, सहकर्मि, छरछिमेक, नातागोता, समाज, राज्य र सिंगो विश्वको मनोसामाजिक र जैविक प्रयाससहितको हातेमालो जरुरी भएको छ । आत्महत्याको समस्या प्रतक्ष्य आफैंले झेलेर पिडा र संघर्षबीच बाँचेका अनगिन्ति दाजुभाई, दिदीबहिनीहरुको अनुभव सुनौं । यसका खतरासूचक लक्षणहरुप्रति चनाखो रहौं । सबैले आफू वा अरु पिडित व्यक्तिको कसरी सहयोगी बन्ने, यसको रोकथाम र उपचारमा केकस्ता साधनश्रोत, सेवासुविधा र तौरतरीकाहरु छन् भनी सचेत रहौं । तनाव व्यवस्थापन र मानसिकरोगको

उपचार व्यवस्थापन अंगालौं ।
यस वर्ष सन् २०१८को आत्महत्या रोकथाम दिवसले सबैलाई आत्महत्या रोकथामको लागि मनन् गर्न आव्हान गरेको छ । याद गरौंः आफू, आफ्नो परिवारजन, साथीसंगी वा कोहि परिचित आफन्तलाई के भइरहेको छ? केहि फरक भैरहेको भए, सम्पर्कमा जाऔं र कुरा गरौं । यस्तो परिस्थितिमा के गर्न सकिन्छ, के सेवा लिन सकिन्छ, बुझौं ।

सन्दर्भ श्रोत सामग्री– पुस्तकः आत्महत्या र मनोरोगः हाम्रो दायित्व, लेखकः डा. धनरत्न शाक्य ।

लेखक बरिष्ठ स्नायु, दुव्र्यसन तथा मनोरोग विशेषज्ञ हुन।

E-mail- [email protected]