पृष्ठभूमि
‘ अटन’ मा ‘परि’ उपसर्ग लागेर बनेको ‘पर्यटन’ शब्दको शाब्दिक अर्थ ‘भ्रमण’ हो । एक स्थलबाट अर्को स्थलहरूमा गरिने भ्रमणलाई पर्यटन भनिन्छ । पर्यटन देश र विदेश जता पनि हुन्छ । यसरी देश विदेश घुम्ने, महत्वपूर्ण स्थलहरूको भ्रमण गर्ने, संस्कृति, रीतिरिवाज, परम्परा, रहनसहन, जीवनशैलीको अध्ययन गर्ने, एतिहासिक पुरातात्विक एवम् धार्मिक स्थलहरूमा अध्ययन अनुसन्धान गर्ने, प्राकृतिक सौन्र्दयमा रमाउने जस्ता विभिन्न उद्देश्य बोकेर आउने व्यक्तिहरूका लागि आवश्यक पर्ने सबै सुविधाहरू उपलब्ध गराउनका लागि गरिने व्यवसाय पर्यटन व्यवसाय हो ।
 विश्व पर्यटन सङ्गठनले आफ्नो बासस्थानभन्दा टाढा पाहुनाका रूपमा एक रात वा २४ घण्टा बिताउने स्वदेशी तथा विदेशी सबैलाई पर्यटक भनी परिभाषित गरेको छ । सामान्य अर्थमा पर्यटन भन्नाले एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा रमाइलोका लागि घुमफिर गर्न जानु भन्ने बुझिन्छ । १९ औं शताब्दीसम्म अस्तित्वमै नआएको पर्यटन शब्द २१ औं शताब्दीसम्म आइपुग्दा विश्वकै प्रमुख र उच्च प्रतिस्पर्धात्मक उद्योगका रूपमा स्थापित भइसकेको छ ।
यही कुरा मनन गरी नेपाल सरकारले पर्यटनमार्फत् मुलुकको आर्थिक समृद्धिमा टेवा पु¥याउन पर्यटन वर्ष २०२० अभियान सञ्चालन गरेको छ । यस्तो महत्वपूर्ण उद्योग पर्यटन प्रवद्र्धनकै लागि हरेक वर्ष सेप्टेम्बरमा विश्वभर विश्व पर्यटन दिवस मनाउन थनलिएको छ । सर्वप्रथम सन् १९७९ को सेप्टेम्बरमा स्पेनमा भएको संयुुक्त राष्ट्र सङ्घ विश्व पर्यटन सङ्गठनको पहिलो सभाको निर्णयपछि सेप्टेम्बर २७ का दिन अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन दिवस मनाउन थालिएको हो । सन् १९८० मा पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटन दिवस मनाइएको थियो । यस दिवसले प्रत्येक वर्ष पर्यटनका माध्यमबाट अवसर सिर्जना गरी गरिबी न्यूनीकरण गर्ने र पर्यटकीय सम्पदाको संरक्षण प्रवद्र्धन गर्दै दिगो विकासलाई जोड दिने गर्दछ ।
सबैभन्दा भरपर्दाे सबै वर्ग समुदायसमेतले प्रत्यक्ष लाभ लिन सक्ने पर्यटन उद्योगको विश्वव्यापी विकास गर्ने उद्देश्यले संयुक्त राष्ट्रको विश्व पर्यटन सङ्गठनले कार्यहरू गर्दै आएको छ । । पछिल्लो अध्ययनले विश्वभर नै यसको वार्षिक वृद्धिदर ५ प्रतिशत देखाएको छ, जुन अन्य उद्योगको तुलनामा निकै बढी हो ।
नेपालमा पर्यटन
 उसबेलाको नेपाल र पर्यटन विकास निकै ढिलो थियो । ५० वर्षअघि मात्रै हेर्ने हो भने पनि नेपाल बाहिरी संसारबाट बिल्कुलै फरक थियो । सन् १९५० को दशकबाट मात्रै नेपालमा पर्यटनको ढोका खुलेको हो । तेन्जिङ शेर्पा र एडमन्ड हिलारीले सर्वोच्च शिखर सगरमाथा आरोहण गरेपछि उनीहरूसँगै नेपाल पनि बाहिरी विश्वमा परिचित भयो । ५० को दशकदेखि अहिलेसम्म नेपालले पर्यटनमा निकै फड्को मारेको छ । अहिले संसारका आकर्षित गन्तव्यमध्येमा नेपाल पनि पर्न थालेको छ ।
विश्वको आर्थिक विकाससँगै समृद्धिको बलियो आधार पर्यटन उद्योग अन्य उद्योग भन्दा भिन्न चरित्रको, व्यापक परनिर्भर हुन्छ । दिगो र पर्यावरणमैत्री उद्योगको रूपमा लिने गरिन्छ । विश्व अर्थतन्त्रको एक चौथाई हिस्सा ओगट्ने पर्यटन क्षेत्र नेपालमा भने अझै शिशु नै छ । सन् १९५३ पछि पर्यटनलाई संस्थागत गर्ने राज्यको नीतिहरू भए पनि यसले सन् १९९८ को नेपाल भ्रमण वर्षको राष्ट्रिय कार्यक्रमपछि नागरिक तहमा बहसको रूप लिन थालेको हो । सन् १९९८ यताको करीब १७ वर्षको अवधिमा नेपालको पर्यटन उद्योगको अपेक्षाकृत विकास हुन भने सकेको छैन ।
 नेपालको पर्यटन विकास धेरै पछाडि छ । नेपाली पर्यटनको विश्व बजारमा पहुँच पुग्न सकेको छैन । मूलतः ग्रामीण पर्यटनमा नेपालको बलियो सम्भावना भए पनि त्यसको सही सदुपयोग गर्न सकिएको छैन । सरकारले पर्यटन नीति २०६५ जारी गरी होमस्टे सञ्चालन निर्देशिका २०६७ कार्यान्वयन गरेको छ । यसको मूल उद्देश्य भनेको नै घरबास कार्यक्रममार्फत् गाउँ पर्यटनलाई उँभो लगाउने हो ।
पहिलेपहिले कामविशेषले वा यसै घुम्न जाँदा अरुका घरमा पाहुना लाग्ने नेपालीको चलन हो । शायद धेरैजसो अगाडि नै खबर नदिई अर्थात् तिथि नतोकी अपर्झट आउने भएकाले नै पाहुनालाई ‘अतिथि’ भनिएको हुनुपर्छ । यो पनि पर्यटन शुरुवातको एउटा पाटो हो । आफ्ना कुनै सम्बन्ध नभए पनि मीतको समेत साइनो गाँसेर पाहुना लाग्ने चलन हाम्रो संस्कृतिको एउटा बलियो पाटो थियो । त्यसबेला पाहुनालाई भुटेको मकै खाजा दिनु र पाहुनाले त्यसका लागि सितनको इच्छा गरेर मोही, मूला वा मुङ्ग्रे केरा माग्नुले ठूलै आत्मीयताको उदाहरण देखाउँथ्यो ।
२०५० सम्म मौलाएको यो पाहुना संस्कृतिमा त्यसपछिका वर्षमा खासगरी माओवादी र राज्यबीचको द्वन्द्व शुरु भएपछि, केही धाँजा फाटे । कसैको घरमा त्यतिकै पाहुना लाग्न जानु वा बास माग्नु असम्भवजस्तै थियो । त्यसपछि आन्तरिक पर्यटनमा धेरै नकरात्मक प्रभाव प¥यो । त्यसबेला आफ्नै देशका अन्यत्र ठाउँमा पाहुना बन्न नपाएपछि हाम्रो आन्तरिक पर्यटन निकै खल्बलियो । शान्ति प्रक्रिया पछि स्थिर सरकार भएको बेला नेपाल भ्रमण वर्ष अयोजना भएको छ । अब पर्यटनबाट मुलुकको आर्थिक समृद्धि सम्भव छ भन्ने विश्व उदाहरणका बीच नेपाल सरकारले शुरु गरेको पर्यटन वर्ष २०२० सफल बनाउनु सवैको जिम्वेवारी हुन आउँछ ।
पहल र आवश्यकता
पर्यटनबाट आर्थिक क्रान्ति गर्न सकिन्छ । सरकारले जलस्रोत र कृषिपछि पर्यटनलाई तेस्रो प्राथमिकतामा राखेको छ । पर्यटन सबैभन्दा छिटो विकास हुन सक्ने उद्योग हो । पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका यावत् पक्षले पर्यटकलाई आकर्षित गर्ने भएकाले नेपालमा पर्यटन व्यवसायको संम्भावना प्रचुर रहेको छ । प्रचारप्रसारको अभाव देखिन्छ । नेपाल भित्रिएका पर्यटकहरूले पनि पर्याप्त सुविधा उपभोग गर्न पाइरहेका छैनन् ।
त्यसैले पर्यटकलाई थप समय बस्ने वातावरण बनाउन नसक्दा तोकेको लक्ष्य अनुरूप आय–आर्जनमा समस्या देखिएको छ । उनीहरूलाई मनोरञ्जनका साधनको व्यवस्था हुन सकिरहेको छैन । यातायातका साथमा सञ्चारको पनि समस्या हुनु पर्यटन व्यवसायको अर्को चुनौति हो । पर्यटकीय स्थलको समुचित विकास र व्यवस्थापन नहुनु, राजनैतिक अन्योल र अस्थिरता हुनु, पर्यटन सूचना केन्द्रको व्यवस्था नहुनु, प्रचारप्रसारमा खासै ध्यान नदिनु र नेपालको प्राकृतिक, ऐतिहासिक, सामाजिक, सांस्कृतिक पक्षहरू झल्कने पुस्तक, वृत्तचित्र, पोस्टर आदिको पर्याप्त उत्पादन र वितरण नहुनुले गर्दा वर्तमान समयमा नेपालमा पर्यटन व्यवसायमा धेरै चुनौतीहरू देखा परेका छन् ।
नेपालको सन्दर्भमा पर्यटनको इतिहास लामो नभएता पनि आज पर्यटन राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण अङ्ग र प्राथमिकताको क्षेत्र बनिसकेको छ । विगतमा गरिएका सर्भेक्षण र प्राप्त तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा पर्यटकहरू अन्य उद्देश्यको तुलनामा मनोरञ्जन, घुमफिर र विदा मनाउने उद्देश्यले ६० प्रतिशतभन्दा बढी आउने गर्दछन् ।
हाम्रा भन्दा पनि कमजोर अर्थतन्त्र भएका मुलुकहरूले पर्यटन क्षेत्रको विकासमार्फत् ठूलो फड्को मारिसकेका छन् । आज त्यहाँको मुख्य उद्योग र आम्दानीको स्रोत पर्यटन बनेको छ । हामीले त्यसबाट पाठ सिक्नुपर्छ ।
 उदाहरणको रूपमा भारतको सिक्किमलाई हेर्न सकिन्छ । सिक्किम सरकारको वेबसाइटमा उल्लेख भएअनुसार अहिले पर्यटनबाट मात्रै सिक्किमले मासिक १ अर्ब १२ करोड भारु आम्दानी गर्न थालेको छ । ५ लाख जनसङ्ख्या भएको सिक्किममा ३ लाख २० हजार जनसङ्ख्या प्रत्यक्ष रूपमा पर्यटनसँग जोडिएका छन् । ७० प्रतिशत मानिसको आर्थिक वृद्धि नै पर्यटन भएको उल्लेख छ । वार्षिक ५ लाख बढी पर्यटक सिक्किम पुग्ने गरेका छन् ।
नेपालमा पाइलैपिच्छे घुम्ने ठाउँ छन् । विश्वभरका मानिस भन्छन्, ‘प्राकृतिक सौन्दर्य अवलोकनका निम्ति नेपाल उल्लेखनीय गन्तव्य हो ।’ भारतको नर्थ बङ्गाल–सिक्किमसँगै पूर्वी नेपालको सर्किट जोड्न सके पर्यटनको क्षेत्रमा राम्रो गर्न सकिने अवस्था छ । यी क्षेत्रको भूगोल र हावापानीमा विविधता तथा समानता छ । नेपालमा पर्यटक पश्चिम मात्र जाने तर पूर्व नआउने प्रवृत्ति छ ।
 पूर्वी नेपाल स्रोतसम्पन्न क्षेत्र हुँदाहुँदै पनि त्यो अवसर लिन सकिएको छैन । अहिले ओझेलमा परेको पूर्वी नेपालले यो अवसर लिन सक्नुपर्छ । अहिले पूर्वी नेपालमा पर्यटनका लागि नक्साङ्कन र प्याकेज नभएर पनि हुन सक्छ । अब नक्साङ्कनसहित प्याकेज बनाएर पर्यटन विकासका लागि तयार हुनुपर्छ । नर्थ बङ्गाल– सिक्किमसँगै पूर्वी नेपाललाई पर्यटनको मुख्य क्षेत्र बनाउनुपर्छ ।
दैनिक १५ हजारको हाराहारीमा पूर्वी नेपालको नजिकै सिलिगुडीमा पर्यटक उत्रिन्छन् । तर सबै भारतमै सीमित रहन्छन् । केही नेपाल पसे भने काठमाडौं पोखरा हुइँकिन्छन् । उनीहरू पूर्वी नेपालमा जाने चाहना राख्छन् तर सूचना, नक्सा, प्याकेज नहुँदा अवसर गुमेको छ । तसर्थ नक्साङ्कनसहित प्याकेज बनाउन र उचित प्रचार गर्न सके १५ हजार पर्यटकमा ५ प्रतिशतलाई मात्र पूर्वी नेपालमा भित्र्याउन सकियो भने ठूलो उपलब्धी हुने छ ।
यसका लागि एकले अर्को ठाउँको ‘प्रमोसन’ गर्न जरुरी छ । नेपालको पूर्वउत्तरमा सवा सय पर्यटकीय स्थल छन् । यसलाई पर्यटक आकर्षणको केन्द्र बनाउन सके उद्योगको रूपमा स्थापित भई आम्दानीको दिगो स्रोत बनाउन सकिन्छ । जुट्ने हो भने यो सम्भावनालाई साकार बनाउन सकिन्छ । त्यसो भयो भने ग्रामीण पर्यटनको अवधारणाबमोजिम यहाँका युवा सस्तोमा श्रम बेच्न विदेशिनु पर्दैन, खेतबारी बाँझो रहँदैन, होमस्टेका कारण घर पनि खाली हुँदैन ।

अब के गर्ने त ?
क) सरोकारवालाको भूमिका
अल्पकालीन तथा दीर्घकालीन रूपमा दुई किसिमले पर्यटन बजार प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ । सञ्चार माध्यमबाट विज्ञापन गराएर, ब्रोसर बाँडेर, समयसमयमा पर्यटन मेला आयोजना गरेर, सभा सम्मेलन आदिका माध्यमद्धारा अल्पकालीन रूपमा पर्यटनको बजार प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ । विद्यालय तथा विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रमहरूमा पर्यटनसम्बन्धी विषयहरू समावेश गरेर, योजनाबद्ध किसिमले बजार प्रबद्र्धनका कार्यक्रमहरू सञ्ंचालन गरेर, संचारमाध्यमहरूबाट नियमित रूपमा कार्यक्रमहरू सञ्चालनका साथै विज्ञापन गराएर, लेख, रचना, किताव प्रकाशन गरेर तथा पर्यटन व्यवस्थापनका निश्चित विषयहरू होटल व्यवस्थापन, यातायात व्यवस्थापन आदिको अध्ययन अध्यापन र तालीम प्रदान गरेर दीर्घकालीन रूपमा आन्तरिक पर्यटनको बजार प्रबद्र्धन गर्न सकिन्छ ।

पर्यटनको अन्तर्राष्ट्रिय बजार प्रबद्र्धन पनि अल्पकालीन र दीर्घकालीन दुवै किसिमले गर्न सकिन्छ । संसारभरका टाढा वा नजिकका देशहरूलाई लक्षित गरी प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित देशमै पुगेर तथा अप्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित देशमा रहेका पर्यटन व्यवसायसँग सम्बन्धित सङ्घसंस्थाहरू सरकारी तथा निजी क्षेत्रका सङ्घसङ्गठनमार्फत् पर्यटनसम्बन्धी कार्यक्रम चलाएर पर्यटनको अन्तर्राष्ट्रिय बजार प्रबद्र्धन गर्न, गराउन सकिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा पर्यटनको अन्तर्राष्ट्रिय बजार प्रबद्र्धनका लागि निजी तथा सरकारी दुवै क्षेत्र मिलेर गर्दा छिटो, छरितो र सहज हुने देखिन्छ ।

ख) सञ्चार क्षेत्रको भूमिका
यो सूचनाको समय हो । सञ्चारको युग हो । आज हरेक क्षेत्रको विकास, विस्तार र प्रबद्र्धनमा सञ्चार अपरिहार्य भएको छ । पर्यटनको प्रबद्र्धनमा सञ्चारको भूमिका अझ महत्वपूर्ण हुन्छ । आन्तरिक हुन् या त बाह्य पर्यटक, उनीहरूले सञ्चारमाध्यमबाटै कुनै पनि पर्यटकीय ठाउँबारे जानकारी हासिल गरेर त्यहाँ पुग्ने इच्छा, चाहना र तत्परता राख्छन् । यसले गर्दा पनि पर्यटन प्रबद्र्धनमा सञ्चार महत्वपूर्ण र नभई नहुने पाटो बनेको छ । अझ पत्रकारिताको द्रुत विकाससँगै समग्र पत्रकारिताको भद्दा जिम्मेवारीको विकल्पमा बिटमा आधारित पत्रकारिता अघि बढेको छ । त्यसमा ‘पर्यटन पत्रकारिता’ एउटा बिट बनेको छ । बिट त बन्यो तर मोफसलमा रहेका सञ्चारकर्मीले बिटमा आधारित पत्रकारिता गर्ने सीप, क्षमता तथा अवसर कम हुँदा यो ओझेलमा परेको छ । पर्यटन पत्रकारिता ओझेल पर्नु भनेको पर्यटन क्षेत्र ओझेलिनु हो ।
कुनै पनि ठाउँको विकास र पर्यटन प्रबद्र्धनमा सञ्चार क्षेत्रले ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ । सूचना दिनु, शिक्षा दिनु, मनोरञ्जन प्रदान गर्नु, उत्प्रेरित गर्नु र अभिप्रेरणा दिनु पत्रकारिताका उद्देश्य हुन् । यी उद्देश्य पूरा गर्ने काम सञ्चारकर्मी अर्थात् पत्रकारको हो । पर्यटन प्रबद्र्धन गर्ने कार्य पनि यिनै उद्देश्य अन्तर्गत पर्दछन् । अर्थात् यिनै उद्देश्यमा केन्द्रित, आधारित रहेर पर्यटकीय क्षेत्रबारे प्रबद्र्धन, विकास र विस्तारको काम हुन्छ । पत्रकारितालाई राज्यको चौथो अङ्ग मानिएको छ । पत्रकार अर्थात् सञ्चारकर्मी समाजमा उच्च चेतना, फरक सोच, शैली, राज्यका जिम्मेवार र जवाफदेही नागरिक कहलिन्छन् । यसका लागि सकारात्मक सोच र रचनात्मक कार्यशैली आवश्यक छ । तर, नकारात्मक सोच र प्रस्तुतिले पर्यटन क्षेत्र पनि प्रताडित छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा नेपालको पर्यटनबारे जति चर्चा हुनुपर्ने हो त्यो हुन सकेको छैन । यसका लागि पत्रकारिता क्षेत्रले भूमिका निर्वाह गर्नुको विकल्प छैन । किनभने नेपालको पर्यटन प्रबद्र्धनमा सञ्चार माध्यमको ठूलो भूमिका रहेको छ । यसको लागि सत्य, तथ्यपरक समाचार सम्प्रेषण गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । महाभूकम्पमा मात्रै पर्यटन क्षेत्रले २४ हजार ५ सय ७३ दशमलव ७० बिलियन नोक्सानी बेहोरेको नेपालले नाकाबन्दीका कारण कति नाक्सानी भयो हिसाब गर्नसमेत भ्याएको छैन ।
विनाशकारी भूकम्प र नाकाबन्दीले प्रतिकूल असर पार्नुका साथै सञ्चार माध्यमले समेत केही पर्यटन क्षेत्रमा प्रतिकूल असर पारेको पर्यटन व्यवसायीको गुनासो छ । भूकम्पपछि सञ्चार माध्यमले त्यसको बारेमा आमजनतालाई जानकारी गराउनु सञ्चार माध्यमको दायित्व हो । त्यतिबेलाको सञ्चार माध्यमको प्रस्तुति हेर्दा यस्तो लाग्थ्यो काठमाडौं खाल्डोमा ठाडो घर देख्नु ‘यति’को खोजी गरेजस्तै हो ।
 अधिकांश सञ्चार माध्यमले बिग्रेका, भत्केका, लडेका, चर्केका, घर, मठमन्दिर देखाए तर करिब ९० प्रतिशत घरहरू त ज्यूँका त्यूँ नै थिए भन्ने देखाएनन् । विनाशकारी भूकम्पले नेपाललाई मसानघाट नै बनाएछ भन्ठानेर पनि विदेशी सञ्चार माध्यमको नेपालमा ओइरो लाग्यो तर बिडम्बना उही भत्केका घरहरूको फोटो र समाचार देखाउनमात्रै प्रतिस्पर्धा भयो । अझै पनि अधिकांश घरहरू सुरक्षित छन्, यस्ता पर्यटकीय स्थलहरू सुरक्षित छन् भनेर न त नेपाली मिडियाले समाचार बनाए न त विदेशी ।
त्यसैगरी नाकाबन्दी र तराई आन्दोलनमा पनि मिडियाले नकरात्मक नै प्रचार गरेका छन् । अझ अनलाइन मिडिया त यो मामिलामा अगाडि नै देखिए । यस्ता काँचा, अपरिपक्व, दुरदृष्टिहीन सञ्चार माध्यम र सञ्चारकर्मीका कारण पनि हाल पर्यटन व्यवसायमा प्रतिकूल प्रभाव परेको देखिन्छ । पर्यटन व्यवसायको प्रचार संवेदनशील छ । सकारात्मक प्रचारप्रसारले सकारात्मक योगदान ह्वात्तै बढ्न सक्छ भने थोरै नकारात्मक प्रचारप्रसारले पनि ठूलो प्रभाव पर्न सक्छ । अब ढिला नगरी यस्ता समस्याको समाधन गर्दै पर्यटन प्रबद्र्धनमा सञ्चार माध्यमले ध्यान दिनुपर्छ । जसका लागि हामी सञ्चारकर्मीले सकरात्मक सन्देश दिनुपर्छ ।
मुलुकको राजनीतिक सङ्क्रमण पनि किनारा लाग्दै गएको छ । सन् २०२० सम्ममा २० लाख पर्यटक भित्र्याउने सरकारको लक्ष्य हासिल गर्न पर्यटन प्रबद्र्धनसम्बन्धी ठोस नीति तथा कार्यक्रम तय गर्दै अघि बढ्न सकिन्छ । मूल कुरा सरकार र सरकारका सरोकारवाला निकायले यसको गहनता बुझ्न सक्नुपर्छ । आशालाग्दो वातावरण बनेको छ, उपयोग गर्न सक्नुपर्छ ।

निष्कर्ष
ग्रामीण पर्यटनका बलिया आधार मानिने पर्यापर्यटन, सांस्कृतिक पर्यटन, धार्मिक पर्यटन, साहसिक पर्यटनजस्ता महत्वपूर्ण आयामको उपयोग गर्न पर्याप्त व्यवसायीकरण गर्न सकिएको छैन । अब यहाँको एकीकृत योजनासहित हाम्रा गन्तव्यहरूको उजागर गर्न कसिलो र ठोस योजनालाई तय गर्न सक्नुपर्दछ । नयाँ सोच र दूरदृष्टिको संयोगबाट बन्ने योजनाले पर्यटन विकासको पाङ्ग्रोलाई अगाडि बढाउन सक्छ ।
सबैको सहभागिता र एकताका साथ अगाडि बढ्न, समृद्धिको गोरेटो तय गर्न पर्यटनमा ध्यान जान आवश्यक छ । साथै, संस्थागत रूपमा पनि विकास हुन नसकेकाले सबै जिल्ला विकास समितिको पहलमा जिल्ला पर्यटन प्रबद्र्धन समन्वय समिति गठन र क्रियाशील बनाउनतिर पनि सोचिनुपर्छ । यो काम नगर र गाउँ स्तरमा पनि गर्नु उत्तिकै जरुरी छ ।
नेपाल विश्वकै एक उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्य बन्न सक्छ । यो सम्भावना प्रदेश नम्बर १ मा अझ बलियो छ । यसकै माध्यमबाट नेपालको आर्थिक, सामाजिक उन्नति सम्भव छ । यसका लागि सञ्चार क्षेत्र, सञ्चारकर्मी, सरोकारवाला सबैसँगको सहकार्य जरुरी छ ।

                                                                                                                                    टुर न्यूज मासिकबाट