सधैंझैं बिहान साढे ३ बजे नै उठेर नित्यकर्मपश्चात् प्रातः भ्रमण (मर्निङ वाक) मा निस्कँदा कानमा ठोक्किएको आवाजले झसङ्गै बनाइदियो । यस्तो आवाज सुनेर बिहान आमासँग सुतेको बच्चा पनि तर्सेर उठ्छ होला ।
हाम्रा वरिपरि अरु पनि मान्छे छन्, बच्चा छन्, विद्यार्थी र रोगी पनि छन् भन्ने नठानी यत्रो ठूलो स्वरमा किन माइक बजाइन्छ ? त्यो पनि बिहान साढे ४ बजेदेखि राति ११ बजेसम्म अविरल रूपमा । त्यो थर्काइले कम्तीमा पनि डेढ किलोमिटर वरपरका विद्यार्थीले न राम्ररी पढ्न पाउँछन् न अरुले दैनिक काम गर्न पाउँछन् ।
दिउँसो नजिकैका विद्यालयलाई बाधा दिइरहेको हुन्छ । विद्यार्थीको घरमा पढ्ने बेलामा बिहानबेलुका बाधा पु¥याइरहेको हुन्छ । त्यो पनि १ दिन, २ दिन होइन १ सातासम्म भइरहन्छ । यसले कति ठूलो असर गर्छ भन्ने विषयमा माइक बजाउनेले किन नसोचेको होला ? यसले विद्यार्थीलाई मात्रै होइन समाजका सबै पक्षलाई ठूलो असर पु¥याएको हुन्छ ।
यहाँ सन्दर्भ जोड्न खोजिएको विषय सप्ताह पुराणमा हुने ध्वनि प्रदूषणको हो । धार्मिक आस्थासँग जोडिएको पुराणमा हुने ध्वनि प्रदूषणको बारेमा खासै आवाज उठेको पनि पाइँदैन । विवाहमा बजाइने बाजा र गीतले पनि असर गरेको हुन्छ तर विवाहमा बजाइने बाजाको अवधि छोटो हुन्छ । पुराणमा जस्तो हप्तौँचाहिँ लाग्दैन ।
अहिले सबैभन्दा धेरै ध्वनि प्रदूषण गर्ने पुराण नै हुन् । पछिल्लो समय पुराण लगाउने पनि फेसन नै बनेको छ । ६ महिनाको अवधिमा पङ्क्तिकारलाई पुराणको कथा सुन्नका लागि २५ वटा निम्ता आएका थिए । घर नजिकैका ३ वटा मन्दिरले ३ वटा पुराण लगाए । यी मन्दिरले हरेक वर्ष पुराणको आयोजना गर्छन् । ती मन्दिर ५ सय मिटरको आसपासमा रहेका छन् । वृद्धाश्रम बनाउने, मायाघर बनाउने वा भवन बनाउने भनेर यसरी पुराण लगाइयो ।
पछिल्लो समय पुराण लगाउनु भनेको आर्थिक सङ्कलन गर्नकै लागि हो भनेर बुझ्न थालिएको छ । त्यहाँ त्यस्ता मानिसलाई मात्र निम्ता गरिन्छ जो अरुको उक्साहटमा लागी दान दिन सक्छ । आर्थिक अवस्था कमजोर भएका व्यक्तिलाई सामाजिक कार्यको लागि लगाइएको पुराणमा निम्ता नै गरिँदैन । आर्थिक अवस्था कमजोर भए पनि उसलाई फुक्र्याएर पैसा लिन सकिन्छ भन्ने लागेपछि भने निम्ता गरिन्छ । ‘फलानो मान्छे बडो समाजसेवी हुनुहुन्छ, भगवानको भक्त हुनुहुन्छ, उहाँ कस्तो दानी मान्छे, उहाँले भगवानका नाममा पुरै दान गर्नुहुन्छ, उहाँजस्तो सज्जन भक्त हाम्रो मन्दिरमा आएर हाम्रो मन्दिर अझ पवित्र भएको छ’ भनी फुक्र्याइन्छ ।
पुराण सुन्न आउनेलाई यति रकम दिने भक्तलाई दोसल्ला ओढाउने, अझ धेरै दिनेलाई डोलीमा बोकेर घुमाउनेजस्ता आकर्षक सम्मानका विकल्प राखी बढी दान दिन प्रेरित गरिन्छ । जसका कारण कसैले श्रद्धाले दिनेभन्दा पनि फलानोले यति दिएछ त्यो भन्दा म के कम भन्ने अवस्थाको सिर्जना गरिन्छ ।
थोरै पैसा दिँदा लाज लाग्ने बनाएर आप्mनो आर्थिक अवस्था कम भएकाहरूले पनि एकातिर लाज र अर्कोतिर हौसिएर धेरै रकम दान दिने कबोल गरेको पाइन्छ । दान दिने भनी बोलेको पैसा तिर्ने बेलामा घरमा भएका बाख्रा, पाठा बेच्दा नपुगेपछि गरगहना पनि बेच्नुपर्ने हुन्छ । अझै पनि दातालाई फुक्र्याइन्छ र भनिन्छ, ‘उहाँ कति धर्मात्मा दाता, आफ्ना गहनासमेत बेचेर भगवान्को नाममा दान दिनुहुन्छ ।’
अनि अरु भक्तजनलाई उक्साउन भनिन्छ, ‘उहाँले ७ पुस्तासम्मलाई पुग्ने गरी दान गर्नुभएको छ । यो जन्म र परजन्म सुध्रिएको छ । अरु भक्तले पनि यसरी नै यो जन्म र परजन्म सुधार्नुपर्छ । दान नगर्ने मान्छेको घरमा दरिद्रताले वास गर्छ । त्यहाँ कहिल्यै लक्ष्मीले बास गर्नुहुन्न ।’
त्यहाँ पुगेका मानिसले यो कुरा सुनिसकेपछि दान नदिई हिँड्न गाह्रो हुन्छ । भनेजति पैसा दिन पनि सकिँदैन । पुराण सुन्न भनेर आएका मानिसहरू पुराण सुन्ने होइन । कसले कति दियो भनेर चासो गर्छन् । यो हो पुराणको दृश्य ।
पुराण आयोजनामा पनि देखासिकी
एउटा मन्दिरमा पुराण लगाएको देखेपछि अर्को मन्दिरले पनि लगाउनैपर्छ । अहिले त स्कुलले पनि पुराण लगाउन थालेका छन् । व्यक्तिका घरमा त हुने भइहाल्यो । व्यक्तिका घरमा पुराण सुन्न जानेले भने पैसा दिनु पर्दैन । म बसेको वरिपरि यसपटक ४ महिनामा ३ वटा पुराण लागे । ती सबै पैसा उठाउनकै लागि लगाइएका हुन् । ती ३ वटै पुराणमा पैसा दिने एउटै मान्छे हुन्थे । कुन पुराणलाई कति कति दिएर सक्नु ?
अर्काे विषय, पुराणमा कति रकम सङ्कलन भयो त्यसको कुनै हिसाब हँुदैन । पुराणमा गरिने खर्चको सीमा हँुदैन । उठेको रकम सबै सकियो भन्दा पनि हुन्छ । आखिरी पुराणमा पैसा धर्मकै लागि दिने हो । त्यसको हिसाब किन खोज्ने भन्ने हुन्छ । आर्थिक सङ्कलन गर्ने, तर त्यो पैसाको सदुपयोग नगर्ने भएपछि जे मन लाग्यो त्यही गरिन्छ ।
अब मानिसले बनाएको मन्दिरका बारेमा कुरा गर्नेछु । जहाँ धर्म कमाउन मान्छेको लाइन लाग्छ । त्यही मन्दिरको बारेमा एक जना धार्मिक गुरु विनोद शर्मा (जो कान्तिपुरको धार्मिक कार्यक्रम चलाउँथे) को एक दिन मैले प्रवचन सुनेको थिएँ । उनी जति अगाडि भन्दै जान्थे । त्यति गम्भीर कुरा भन्थे । त्यो प्रवचनमा उनले आप्mनो भनाइ यसरी राखेका थिएः
भक्तजन तपाईहरू धेरै जना मन्दिर जानुहुन्छ र मैले पनि बिहान मन्दिर गइरहेका आमा, दिदीहरू, बाहरू र काकाहरू थुप्रैलाई भेटेको छु । ती मन्दिर जानेमध्ये सधँै पूजा गर्न जाने १ जना आमालाई मैले सोधेँ, ‘आमा यो मन्दिर चाहिँ कसले बनाएको रहेछ ?’ आमाले बडो प्रफुल्ल भएर भन्नुभयो, ‘बाबु यो मन्दिर हामीले बनाएको हो ।’ अनि फेरि मैले सोधँे, ‘यो मन्दिर बनाएको कति भयो ?’ आमाले जवाफमा १० वर्ष भयो भन्नुभयो । फेरि मैले सोधेँ, ‘१० वर्ष अगाडि तपाइहरू कहाँ पूजा गर्नुहुन्थ्यो ?’ आमाले भन्नुभयो ऊ परको मन्दिरमा । कहिले अरु ठाउँ पनि पूजा गथ्र्याैं । अरुले बनाएको मन्दिरमा कहिलेसम्म पूजा गर्ने भन्ने लागेर आफैंले मन्दिर बनाएर पूजा गर्न थालेको भनी ती आमाले भनेको भनेर उनले प्रवचनमा सुनाएका थिए ।
विनोद शर्माले भने, ‘हेर्नुस् हामी के गर्दै छौ । ऊ परको मन्दिर अर्काले बनाएको भनेर अर्काले बनाएको मन्दिरमा कहिलेसम्म पूजा गर्नु भनेर आफ्नो मन्दिर आफँै बनाइरहेका छौं । हामी अर्काको शेखी झार्न मन्दिर बनाउँछौं । यसरी हजारौँ मन्दिर बन्ने भए । ती मन्दिरमा न भगवान् आएर बस्छन् न मानिसलाई केही दिन्छन् । मानिसले बनाएका देउताबाट मानिसले के पाउने आशा गर्नु ?’
अहिले यो पुराण पनि त्यस्तै भएको छ । एउटा मन्दिरले पुराण लगायो भने म पनि के कम भन्दै अर्काे मन्दिरले पुराण लगाउँछ । यसरी मन्दिरैपिच्छे पुराण लगाउन थालियो । यस्तो तरिकाले लगाएका पुराणबाट मानिसलाई बोझ मात्रै भएको छ ।
पुराणको खास अर्थ पुरानो कुरा अथवा इतिहास भन्ने हो । त्यसैले कुन युगमा के भयो भन्ने बारेमा स्रोताहरूलाई बुझाउन पुराण लगाउनुपर्ने हो । पुराणले ती कुराहरू उजागर गर्नुपर्ने थियो । जहाँ मातृसत्तात्मक युगका बारेमा, जङ्गली युगका बारेमा, पाषण युगका बारेमा र बर्बर युगका बारेमा जानकारी दिइन्छ । दास युगबाट पितृसत्तात्मक युगमा कसरी प्रवेश भयो र त्यसमा के के भयो भन्ने बारमा जान्ने कुरा नै पुराण हो ।
१८ वटा पुराणका बेग्लाबेग्लै पात्रका बेग्लाबेग्लै स्वभाव छन् । बेग्लाबेग्लै समयको बेग्लाबेग्लै व्यवहार छ । कोही मानिस अति बलवान छन् । कोही होचा साना तर बुद्धिमान् छन् । कसैले पाखुरा र तिघ्राको भरमा शासन गरेका छन् । कसैले बुद्धि र सीपको भरमा शासन गरेका छन् । सबै पुराणमा विवाहको बेग्लै विधि उल्लेख गरिएको छ । समाजको बनावट र मानिसको बनावट पहिल्यैदेखि बेग्लाबेग्लै छ ।
समयअनुसार समाजका विधि परिवर्तन हुँदै गएको कुरा पुराणबाट थाहा हुन्छ । यस्ता धेरै विषय थाहा पाउन पुराणको अध्ययन र श्रवण गर्नुपर्ने हो । तर अहिले कुनै पनि पुराणले त्यसरी व्याख्या गरेको पाइँदैन । मानिसको सम्पूर्ण ध्यान नाचगानतिर र पैसातिर गएको पाइन्छ ।
कसले कस्ता कपडा र गहना लगाएर आए भन्ने कुराको धेरै चर्चा हुन्छ । पुराणबाट निस्केर हिँड्दा बाटोमा फलानीले कस्तो राम्रो नाची, फलानोले कस्तो राम्रो गीत गायो, पण्डितले कसरी हँसाए भन्ने कुरा गरिन्छ ।
यस्तो कुराले धर्म कसरी हन्छ ? साँच्चै धर्म गर्नु भनेको दुःखी गरिबलाई माया गर्नु, समस्या परेका मानिसलाई समस्याबाट निस्कन सहयोग गर्नु र खान नपाएर भोकभोकै छटपटाएका मानिसलाई खान दिएर जीवन बचाउने आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नु हो ।
अहिलेको जस्तो पुराण सुनेर धर्म हुने त कुरै भएन । अहिले लगाएका अधिकांश पुराणहरू पैसैका लागि लगाइएका छन् । पुराणको अर्को अवैधानिक काम भनेको त्यहाँ कति पैसा उठ्यो, उठेको कति प्रतिशत खर्च भयो, त्यसको लेखा परीक्षण कसरी गर्ने भन्ने बारेमा केही पनि मापदण्ड हुँदैन ।
जसले जति उठायो त्यो सबै खर्च गरे पनि भयो । त्यहाँ उठाएको रकमबाट राज्यलाई कर पनि तिर्नुपर्दैन । उठेको मध्येको यति खर्च गर्ने भन्ने पनि हुँदैन । न यसमा कहिल्यै सरकारले चासो राख्छ न यसको नियन्त्रण गर्ने कुनै निकाय छ न पुराण लाउन कसैसँग स्वीकृति नै लिनु पर्छ । यो पुराणको नाममा हुने भ्रष्टाचार हो ।
कुनै पनि सङ्घ संस्थाले पुराण लगाएर होस् वा अरु कुनै कार्यक्रम गरेर पैसा उठाउनुअघि त्यसको उपयोग कसरी हुन्छ भन्ने पुष्टि गरेर सम्बन्धित निकायको स्वीकृित लिनुपर्छ । उठेको रकम मान्यता प्राप्त लेखापरीक्षकद्वारा लेखा परीक्षण गराई नेपाल सरकारलाई प्रतिवेदन बुझाउनु पर्छ । यदि त्यसो नभए दुरुपयोग भएको ठहर्छ ।
अहिलेसम्म देशभर पुराणमा उठेको रकम हेर्ने हो भने सयौँ अरब उठेको हुन्छ । तर त्यसको हिसाब नेपाल सरकारसँग छैन । अर्को कुरा अहिलेसम्म लगाइएका पुराणहरू या त वृद्धाश्रम या मन्दिरका लागि भनेर उठाइएको छ । मन्दिर भनेको मानिसको आस्थाको धरोहर हो । तर त्यो फेसनजस्तै भएको छ ।
वृद्धवृद्धा भनेको राष्ट्रका सम्पति हुन् । अब उनीहरूलाई वृद्धाश्रम होइन आप्mनै घरमा राख्नु पर्छ । राज्यले अब कानुन नै बनाएर छोराछोरी हुँदाहँुदै वृद्धाश्रम पु¥याउन बन्देज गर्नुपर्छ र वृद्धाश्रम बनाउँछु भन्नेहरूलाई रोक्नुपर्छ । सन्तान बेपत्ता हुने वा निसन्तानको लागि सम्पूर्ण व्यवस्था राज्यले गर्नुपर्छ । वृद्धाश्रम होइन प्रत्येक वडामा वृद्ध क्लब निर्माण गर्नुपर्छ । त्यहाँ जम्मा हुनको लागि यातायातको समेत व्यवस्था गरिदिनुपर्छ । मन लागे क्लबमा र मन नलागे आफ्नै घर फर्कने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ ।
यसरी आमाबुबाप्रतिको दायित्व र जिम्मेवारीबोध गराउने मात्र होइन कानुन पनि त्यसको पालनाको मुख्य आधार बनाउनुपर्छ । त्यसैले वृद्धाश्रम बनाउने कुरा राज्यले अब गैरकानुनी हो भनेर घोषणा गर्नुपर्छ ।
व्यक्तिले पूजा लाउनु, श्राद्ध गर्नु, व्रत लिनु, पुराण लगाउनु उसको अधिकारको कुरा हो । त्यसो गर्न उसले पाउँछ । तर त्यसो गर्नको लागि पनि खास नियम बनाउनुपर्छ । पूजा गर्दा कति जना बोलाउने, कसरी गर्ने, व्यक्तिले पुराण लगाउँदा कति जना बोलाउने भन्ने मापदण्ड बनाउनुपर्छ । त्यसै अनुसारको राज्यले कानुन बनाउनुपर्छ । त्यो कानुनलाई पूर्ण रूपले पालना गराउन आवश्यक छ । जसले त्यो पालना गर्दैन त्यसले सजायको भागिदार हुनुपर्छ । पूजा, विवाह, व्रतबन्ध, पुराण जेसुकै गरे पनि आसपासका अरु घर परिवारको अधिकारलाई दख्खल दिनु हुँदैन । उनीहरूको पनि अधिकारलाई सुनिश्चित गरिनु पर्छ ।
सार्वजनिक कामको लागि भनेर लगाइने पुराणका लागि राज्यले कानुन बनाउनुपर्छ । अहिलेजस्तो वातावरण खलबलिन दिनु हुँदैन र चारैतिर हुने ध्वनि प्रदूषण रोक्नुपर्छ । त्यहाँ उठेको रकमको निश्चित प्रतिशत मात्र खर्च गर्न पाउने व्यवस्था गरी बाँकी रकम जे प्रयोजनका लागि भनेर उठाएको हो त्यसैमा मात्र खर्च गर्नुपर्छ ।
यसको लागि सङ्घीय सरकार, प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारले कानुन बनाई त्यसको नियन्त्रण र सन्तुलन कायम गर्नुपर्छ । फेसनको रूपमा रहेको पुराणलाई नियन्त्रण नगर्ने हो भने झन् ठूलो विकृति ल्याउने निश्चित छ । त्यसैले अब यसलाई नियम र कानुनले बाँध्न आवश्यक छ ।
