इटहरीः कान्छीमाया राई विगत २७ वर्षदेखि मोरङको पथरीकी स्थानीय बासिन्दा भएकी छिन्् । तर, उनीसँग नेपाली नागरिकता छैन । उनको हरेक हाउभाउमा नेपालीपन झल्किन्छ । उनको बोली, पहिरन र व्यवहार पनि नेपाली पाराकै छ । २७ वर्ष अगाडि भुटानबाट भागेर नेपाल प्रवेश गरेकी उनी त्यसपछि एक पटक पनि भुटान पुगेकी छैनन् । उनलाई भुटानभन्दा नेपाल नै प्यारो लाग्न थालेको छ ।

भुटान सरकारले हेला गरेको अवस्थामा नेपालमा आएर बस्न पाउनु नै ठूलो भाग्य भएको उनको भनाइ छ । अब कुनै पनि हालतमा भुटान नजाने उनको सोच छ । ‘भुटानमा भएजति जग्गा सरकारले हडपेको छ, हामी कहाँ गएर बस्नु,’ उनी भन्छिन्, ‘बरु नेपालमै मजदुरी गरेर खान्छु तर भुटान जान्नँ ।’


छैन पुनर्वासको चाहना

भुटानी शरणार्थी पुनर्वास कार्यक्रम उनलाई मन परेको छैन । उनीसँगै आएका उनका छिमेकीले अमेरिकामा दुःख पाएर आत्महत्या गरे । त्यस दिनदेखि आफ्नो कहिल्यै पुनर्वास नहोस् भन्ने उनलाई लागेको छ । नेपाल सरकारले एक थान नागरिकता दिएमा आभारी हुने उनी सुनाउँछिन् ।

कान्छीमायासँगै नेपाल छिरेकी जानुका खत्रीको उमेर ७२ वर्ष भयो । पुनर्वास कार्यक्रममार्फत् उनका छोरा अमेरिकामा छन् । कहिलेकाहीँ फोन गर्छन् । अमेरिकामा पाएको दुःख सुनाउँछन् । त्यसैले पनि उनी अमेरिका नजाने विचारमा छिन् । बरु विदेशी संस्थाले उपलब्ध गराएको मासिक ६ सय ५० रुपैयाँको भरमा बस्ने उनको विचार छ । ‘नेपाल नै हो हाम्रो देश,’ उनी भन्छिन्, ‘मलाई भुटानभन्दा नेपाल प्यारो लाग्छ । त्यसैले म नेपालमै बस्छु ।’

सामान्य बाँसको टाटीले बारेको घरमा बस्दै आएका छन् भुटानी शरणार्थीहरू । विभिन्न संस्थाले उपलब्ध गराउने बाँसबाट आकर्षक घर बनाएका छन् । करिब ३ हजार घर परिवारको बसोबास रहेको पथरी शिविरका बालबालिका स्थानीय स्कुलमा पढ्छन् । धेरैजसो भुटानी युवतीले नेपाली युवासँग विवाह गरेका छन् । कतिपय नेपाली युवतीले अमेरिका जाने लोभमा भुटानी शरणार्थीसँग विवाह गरिरहेका छन् । त्यतिमात्र होइन ज्वाइँलाई छोरा बनाएर नागरिकता दिलाउनेहरू पनि कम छैनन् ।


श्रीमानको हेरचाहमा रमाउँदै माया राई

छोराहरू विदेशिएपछि श्रीमान्कै हेरचाहमा रमाउँदै छिन् माया राई । उनका श्रीमान् ५ महिनादेखि ओछ्यानमै छन् । श्रीमान्को सेवा नै आफ्नो कर्तव्य सम्झेकी छिन् उनले । उनलाई पनि भुटानी भूमिको कुनै माया छैन । ‘नेपालमा रमाइलो गरेर चाडपर्व मनाउन पाइएको छ म त्यसैमा खुशी छु । श्रीमान्को सेवा गर्छु, बस्छु । बरु नेपाल सरकाले नागरिकता दिए उद्दार हुने उनको भनाइ छ ।’

कुमार कृष्ण राई पनि २७ वर्षदेखि सोही शिविरमा छन् । उनलाई पनि आफ्नो देशभन्दा नेपाल नै प्यारो लाग्छ । भन्छन्, ‘म नेपाली भन्न रुचाउँछु । तर मसँग नागरिकता छैन । नेपाल सरकारले नागरिकता दिए कल्याण हुने थियो ।’

उनीहरू जस्तै हजारौँ भुटानी शरणार्थी नेपाली नागरिकताको पर्खाइमा छन् । विदेशी संस्थाले उनीहरूको हेरचाह गरिहेको छ । तथापि पुनर्वास हुनुभन्दा नेपालमै बस्ने पाए हुन्थ्यो भन्ने उनीहरू बताउँछन् ।


दाताको सहयोग कम हुँदै

रेडक्रस लगायत संस्थाले दिँदै आएको सहयोग कटौती भएको छ । हाल ‘द लुथ्रेन वल्र्ड फेडेरेसन’ (एलडब्ल्युएफ) को सहयोगमा ‘युनाइटेड नेशनहाई कमिश्नर फर रिफ्युजी’ (युएनएचसिआर) ले हरेक महिना प्रतिव्यक्ति ६ सय ५० रुपैयाँ दिँदै आएको छ । पहिला हरेक १५ दिनमा ५ केजी चामल र अन्य खाद्यान्न उपलब्ध गाउने गरेको ‘युनएनएचसिआर’ ले हाल नगद मात्र उपलब्ध गराउँदै आएको छ । उनीहरू पनि विदेशी दाताको सहयोगले नपुगेपछि सीप सिकेर स्वरोजगार बन्ने अभियानमा लागेका छन् । भन्छन्, ‘बरु नेपालमै केही गर्छौं, नेपाली भएर मर्छांै तर भुटान फर्कन्नौँ ।’