-बाबुराम खड्का
चीनको वुहान प्रान्तबाट सुरु भएको कोरोना भाइरस (कोभिड — १९ ) को प्रभाव विश्वका अधिकांश देशका साथै २०७६ सालको अन्ततिर आएर नेपालमा पनि प्रष्ट रुपमा देखापरेपछि चैत्र ११, २०७६ मा नेपालभरि लकडाउन घोषणा गरी कडाइकासाथ कार्यान्वय गरियो ।
हरेक क्षेत्रमा यसको प्रभाव निक्कै राम्ररी नै पर्यो । त्यसमा पनि शिक्षा क्षेत्र झनै आक्रान्त बन्यो । सम्पूर्ण शिक्षालयहरु अनिश्चितकालका लागिजस्तै गरेर बन्द गरिए । बालमस्तिष्कदेखि वयस्कसम्म यसले नराम्रोसँग असर पार्यो । शैक्षिक क्षेत्रमा आवद्ध विद्यार्थी, अभिभावक, शिक्षक, पाठ्यक्रम तयारकर्ता , पाठ्यपुस्तक लेखक साथसाथै शिक्षालय सञ्चालक चाहे त्यो प्रशासनिक निकायमा बस्ने होस् वा लगानिकर्ता होस् सबैमा एक किसिमको अब के हुन्छ ? कसरी कार्यक्षेत्रलाई अगाडि बढाउने भन्ने बारेमा निक्कै नै चिन्तित तुल्यायो । त्यसपछि २०७७ सालको मध्यतिर आइपुग्दा विभिन्न स्थानको अवस्था हेर्दै फरक फरक समयमा अन्य क्षेत्रजस्तै शिक्षालय पनि क्रमश ः सञ्चालनमा आउन थाले । सुरुमा शिक्षालय भौतिक रुपले सञ्चालमा नआएपनि वैकल्पिक माध्यमबाट जस्तै ः टेलिभिजन, रेडियो, दूर शिक्षा , सामाजिक सञ्जालमार्फत शिक्षण सिकाइलाई निरन्तरता दिइयो र पछि भौतिक रुपले नै पठनपाठन सुरु गरियो । बेलैमा निर्धारित पाठ्यक्रम अनुसार सिकाइ पूरा गर्नुपर्ने, प्रत्यक्ष उपस्थितिमा विभिन्न अतिरिक्त क्रियाकलाप गर्नुपर्ने, मूल्याङकनका लागि जाँच वा परीक्षा सञ्चालन गर्नुपर्ने लगायतका कामहरु छोटो समयमा गर्नुपर्दा सिकाइ त्यति उपलब्धिमुलक नभइरहेको अवस्थामा फेरि कोभिडको दोस्रो भेरियन्ट वा लहर सुरु भयो ।
भारतबाट सुरु भएको यो अति तिव्र गतिमा फैलिन थालेपछि फेरि एउट शैक्षिक सत्रको अन्त्यतिर र अर्को शैक्षिक सत्रको पूर्वसन्ध्यामा एकाएक शैक्षिक संस्थाहरु बन्द भए । यसबाट विद्यार्र्थी, अभिभावक, शिक्षक, लगायत सम्बद्ध सबैलाई बेलाबेलामा आउने यस्ता विषम परिस्थितिमा सम्भावित हरेक उपायहरुलाई अवलम्बन गर्दै कार्य क्षेत्रमा होमिनुको विकल्प रहदैन भन्ने मूल मर्मलाई आत्मसाथ गर्दै नेपाल सरकारले बनाएको निर्देशिका तथा कार्य ढाँचाअनुसार नेपाल सरकार र विभिन्न शैक्षिक संस्थाले अनलाईन, भर्चुअल, टेलिभिजन, रेडियो, टेलिफोनलगायत विभिन्न माध्यमबाट सिकाइलाई अगाडि बढाउने कार्य गरे तर हाम्रोजस्तो भौगोलिक विविधता, इन्टरनेटको अपर्याप्तता, आर्थिक समस्या, विद्युत आपूर्तिमा समस्या, आवश्यक स्रोत र साधनको कमी, प्रविधिको प्रयोगमा ज्ञानको अभाव सबैलाई समेट्न नसक्नुजस्ता कारणले सिकाईले अपेक्षित उपलब्धि हासिल गर्न सकिरहेको छैन । विद्यालय सञ्चालन नहुँदा एउटा सिकाइलाई मात्र समस्या पर्यो, छोराछोरीले पढ्न पाएनन् भन्ने धेरेको बुझाइ छ तर त्यतिमात्र होइन् यसका असर धेरै छन् । कतिपय ठाउँमा विद्यालयमा नै पोषणयुक्त खाना र खाजा खुवाउने चलन छ , यदि विद्यालय नजाँदा उनीहरुले पाउने खानेकुरा पनि उनीहरुले पाउँदैनन् र स्वास्थ्यमा असर पर्छ, । नियमित रुपमा हुने गतिविधिमा रुकावट आउँछ । शिक्षकले नियमित रुपमा आफ्नो तलव भत्ता पाउन सक्दैन जसबाट उसको घर व्यवहार विग्रिन्छ ।
पुस्तक, पुस्तिका तथा कपी, कलम मसि जस्ता नियमितरुपमा प्रयोग हुने सामग्रीको खरिदमा कमी आउँछ र व्यापारिलाई समस्या पर्छ । समस्या परेको बेला गरिरहेको शिक्षण पेसाले साथ दिएन वा खासगरि गैरसरकारी शिक्षालयमा काम गर्ने शिक्षकहरुले तलव नपाउँदा तत्काल मनोविज्ञानमा असर पर्ने र अनुभवी तथा दक्ष जनशक्ति शिक्षण पेसा नै बदल्ने अवस्था आउँछ जसका कारण यो क्षेत्रमा ठूलो क्षति पुग्छ र भोलि अन्य देशको दाँजोमा नेपाली विद्यार्थीलाई पुर्याउन कठिन हुने निश्चित प्राय: छ । कोभिडका कारण शैक्षिक क्षेत्रका कस्तो असर परेको छ भन्ने विषयमा केही सरोकारवालाहरुसँग छोटकरीमा मैले जिज्ञासा राखेको थिएँ । ती मध्ये केहीको विचार यस्तो रहेको छ-
कक्षा दशमा पढ्ने विद्यार्थीको अभिभावक मोहनराज भट्टराईले कोभिडका कारण विद्यालय बन्द हुँदा सम्पूर्ण दैनिक कार्य तालिका नै प्रभावित भएको, प्रायः हरेका समय टिभि ल्यापटप, मोवाइल, कम्प्युटरमा व्यस्त रहने हुँदा आँखालाई प्रत्यक्ष असर पारेको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरे । कुनै कार्यहरु गर्न छोराछोरीहरुले त्यति रुचि जाँगर र फुर्ति नदेखाएको कुरा पनि बताए ।
यस्तो अवस्थामा विद्यालयीय शिक्षाका लािग अनलाइनबाट विद्यालयले नै नियमित रुपमा पठपाठन गराउनुपर्ने कुरामा जोड दिनुभयो । घरायसी काममा आफूसाथसाथै लागेर गर्न लगाउने गर्नाले उनीहरुलाई पछि समस्या नपर्ने तर्क गरे । छरछिमेकीका अग्रज दाजु दिदीहरुका पुस्तकहरु पढ्ने बानी बसाउँदा थप सिर्जनात्मक क्षमता बढ्ने कुरा हुँदा लक डाउनका केही न्युन फाइदा पनि रहेको बताए । त्यस्तै संस्थागत विद्यालय सञ्चालक एवम् प्रिन्सिपल घनश्याम रिमालले कोभिडको कारण निजी स्तरमा खोलिएका विद्यालय, विद्यालयका शिक्षक र कर्मचारीलाई निक्कै समस्या परेको बताए । विद्यालय नै जानु नपरेपछि विद्यार्थीहरु निष्कृय भई उनीहरुमा प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा मानसिक, मनोवैज्ञानिक तथा संवेगात्मक असर खेप्नुपरेको अनुभव सुनाए । घरमै बसेर पनि अभिभावकले उनीहरुको सिकाइमा गम्भीरतापूर्वक चासो नदेखाउनाले उनीहरुको सिकाइमा पूर्णत: असरका साथै कर्तव्यविमुख, अनुशासनहीन र पर निर्भर रही बसिरहन वाध्य हुने अवस्था सिर्जना हुने भएको बताए । अर्कातिर अभिभावकले समयमा विद्यालयको शुल्क निदिँदा विद्यालयको आर्थिक क्रियाकलाप नै विथोलिएको र यसबाट शिक्षक, कर्मचारीले पाउने सेवा सुविधा समयमा नपाउने अनि उहाँहरुको घरव्यवहारमा समस्या थपिएको कुरालाई इङ्गित गर्दै दुख व्यक्त गरे ।
यो विषम परिस्थितिमा विद्यालयले आफ्नो स्रोत र साधनले भ्याएसम्म वैकल्पिक पद्धतिबाट शिक्षण सिकाइलाई निरन्तरता दिने र आवश्यक परे सरकारले भरपुर सहयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिए । प्रविधि मैत्री पठनपाठनको विकल्प नभएको भन्दै अव त्यसतर्फ हरेकले सोच्न ढिला गर्न नहुने कुरा व्यक्त गरे । कोभिडको बेलामा वा लकडाउनमा पठनपाठनलाई निरन्तर रुपमा लान खोजे पनि धेरै कुराको अभाव र प्रत्यक्षरुपमा कक्षाकोठामा शिक्षकको अगाडि बसेर पढेजस्तो नहुने भएकाले विद्यार्थीहरुलाई झनै समस्या पारेको भन्दै ग्रिनपिस एकेडेमीमा कक्षा १२ मा अध्ययनरत छात्र अप्रतिम खड्काको दुखेसो पोखे । झनै कक्षा १२ को अन्तिम वा बोर्ड परीक्षाको टुङ्गो नलाग्नु कुन पद्धतिबाट हुने हो थाह नहुनुले झनै अन्योलता र मनोवैज्ञानिक रुपले पिडा थपेको भन्दै चिन्ता व्यक्त गरे । त्यस्तै, एक शैक्षिक सत्रमा सिक्नुपर्ने तथा हासिल गर्नुपर्ने ज्ञान सिक्न र सिकाउन नसक्दा अर्को कक्षामा वा तहमा समस्या पर्ने, शारीरिक तथा अन्य धेरै अतिरिक्त क्रियाकलाप गर्नलाई कठिन हुने, कतिपय शिक्षालयले हचुवाकै भरमा कक्षा चढाउने कार्यले विद्यार्थीमा नपढ्दा पनि हुने रहेछ भन्ने मनोविज्ञान जाग्ने भन्दै शैक्षिक उपलब्धी नै गुम्ने प्रवल सम्भावना हुन्छ भन्ने विचार इटहरी नमुना कलेजका प्राध्यापक अर्जुन त्रिताले व्यक्त गरे ।
त्यसैले जहाँ जुन प्रविधिको पहँुच र उपयुक्त हुन्छ त्यसैलाई प्रयोग गरेर सिकाइलाई अगाडि बढाउनुपर्ने आजको आवश्यकतालाई सबैले मनन गर्नुपर्नेमा जोड दिए । वास्तवमा कोभिडको पहिलो चरणले होस् वा दोस्रो चरणले शिक्षा क्षेत्रलाई नराम्ररी गाँजेको छ । यो समस्या विश्वका अधिकाशं देशमा भए पनि हाम्रो जस्तो देशमा यसले पारेको असर अत्याधिक छ । कोभिड भनौँ वा लकडानका कारण शिशु कक्षादेखि स्नातकोत्तर तहसम्मका विद्यार्थीहरु प्रभावित बनेका छन् । स्वदेशमा बसेर पढ्ने मात्र होइन विदशी विश्वविद्यालयमा पढ्न जान तयार भएका थुप्रै विद्यार्थीहरु पनि यो चपेटामा परेका छन् । आउँदा दिनहरुमा तेस्रो वा चौथो कोभिडको लहर आएपनि प्रविधिमैत्री सिकाइ नै अबको आवश्यकता हो तर यो सबैको पहुँचमा पुर्याउन त्यति सजिलो छैन तथापि स्थानीय सरकार , प्रदेश सरकार र संघीय सरकारले निजी शैक्षिक संस्थाहरुसँग पनि हातेमालो गर्दै अगाडि बढ्न सके मात्र बैकल्पिक शिक्षण पद्धतिले मूर्त रुप लिन सक्नेछ ।
