धरानः नेपालमा कँहीपनि नपाइने धरान स्थित प्रसिद्ध बुढासुब्बा मन्दिर परिसरको टुप्पो नहुने बाँसको प्रजाति सिमेन्टका संरचनाहरु निर्माण भएकाले नष्टहुने अवस्थामा पुगेको बनस्पति विज्ञाले प्रारम्भिक अनुमान गरेका छन् । नेपालको चर्चित धार्मिकस्थल बुढासुब्बाको आकर्षणहरु मध्ये टुप्पो नहुने बाँस पनि एक हो । परिसरमा मन्दिर अगाडि र पश्चिमोत्तर तर्फ बाँसका तिन ठूला झ्याङहरु छन् ।
दशक यता बाँसमा नयाँ तामा नलाग्दा झ्याङको विच भाग खाली हुँदै आएको छ । झ्याङको वरिपरी ढुंगा–सिमेन्टको टेवा पर्खाल लगाइएको अवस्थामा बाँस विस्तारै नष्ट हुने चिन्ता बढको छ । यसवारे मन्दिरका पुजारी परिवारले उपमहानगरपालिकालाई ध्यानाकर्षण गराएपछि मेयर तिलक राईले दुई पटक स्थलगत अवलोकन गरी संरक्षणको आवश्यक उपाय खोजिने वचन दिएका छन् ।
मेयर राई विहीवार केन्द्रिय प्रविधि क्याम्पसका बनस्पति शास्त्रका प्राध्यापक सञ्जु पराजुलीलाई लिएर बाँसको अवलोकन गर्न दोश्रो पटक पुगे । बनस्पति विज्ञ पराजुली, मन्दिरका पुजारी उत्तम आले, नर्सरी व्यवसायी प्रेमप्रसाद पराजुली सहितको टोलीसंग उनले बाँसको अध्ययन गरी अवस्था र संरक्षणका उपाय बारे लिखित प्रतिवेदन उपमहानगरपालिकामा प्रस्तुत गर्न आग्रह गरेका छन् ।
बाँसको अहिलेको अवस्था अवलोकनपछि प्राध्यापक पराजुलीले बाँसको झ्याङलाई घेराव गरी सिमेन्टीको पर्खाल लगाएकोले नयाँ बाँस पलागउन नसकेको प्रारम्भिक धारण सुनाइन् । उनका अनुसार बाँसको वंश वृद्धिका लागि सूर्यको प्रकाश र पानी आवश्यक हुन्छ । बुढासुब्बाको बाँसका झ्याङहरु बढेर प्रकाशको अभाव भएका विचका भागमा नयाँ बाँस पलाउन नसकेको हो । सिमेन्टको संरचनाले पर्याप्त पानी सोसेर राख्ने प्रकृया पनि अवरुद्ध भएको आशंका गरिएको छ ।
बाँसको प्राकृतिक विकास झ्याङ बढ्दै गएपछि सूर्यको प्रकाश जतातिर बढी हुन्छ त्यतैतिर नयाँ झ्याङ बढ्दै जाने स्वभाव हुने बताउँदै वनस्पति विज्ञ पराजुलीले भनिन् ‘यँहा बाँस झ्याङलाई घेराव गरी सिमेन्टको पर्खाल लगाएकोले प्राकृतिक रुपमा बाँस अघि बढ्न पाएको देखिएन् ।’ यस्तै अवस्था रहेमा नयाँ बाँस पलाउने प्रकृया अवरुद्ध हुनसक्छ । विचमा सुकेका बाँसहरु अवधिक रुपमा निकाल्नु पर्नेमा झ्याङमा त्यस्ता बाँसहरु त्यतिकै रहेकोमा पनि उनले ध्यानाकर्षण गराइन् ।
पुजारी उत्तम आलेका अनुसार गएको ७/८ वर्षयता बुढासुब्बाको बाँसका झ्याङहरु विचमा नयाँ तामा नलागी खाली हुँदै गएको देखिन थालेको हो । हरियो बाँसका बोटहरुमा खोपेर श्रद्धालु युवा युवतीले प्रेमको चिनो स्वरुप नाम लेख्ने प्रचलन बढेको थियो । त्यस्ले बाँसको वृद्धिमा असर पु¥याएको अनुमान गरी बाँस खोप्न प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । त्यसै अवधिमा सिमेन्टको दुई देखी तीत फिट सम्मको टेवा उठाएर बाँसलाई तारजाली समेत लगाइएको हो । उनले भने ‘विजयपुरका मगर परिवारका तेह्र पुस्ता अहिले बुढासुब्बाको परम्परागत पूजा अर्चना धान्दै आएको छ, बाँसको समस्या पहिलो पटक देखियो ।’
बुढासुब्बाको टुप्पो विनाको बाँसको प्रजातिका बारेमा आधिकारीक जानकारी दिने कार्य कोही विज्ञले गरेको पाइन्न । पहाडि क्षेत्रमा पाइने भालुबाँस प्रकृतिको उक्त बाँस भानुबाँस भने नभएको नर्सरी विज्ञ प्रेमप्रसाद पराजुलीले बताए । भालुबाँसमा सुकेपनि कढापन यथावत रहन्छ । बुढासुब्बाको सुकेको बाँस भने फोश्रो भएको पाइएको छ । उनले भने ‘यो बाँस कतै नपाइने लोप हुन लागेको बाँसको प्रजाति पनि हुनसक्छ ।’
पुजारी आलेका अनुसार उक्त बाँस नस्ट हुन नदिन वृक्षारोपण पनि गरीएको थियो । तर परम्परागत विश्वास अनुसार बुढासुब्बोको पुराना बाँस वैशाखी पूर्णेको अघिल्लो दिन मात्र काट्ने चलन छ । त्यस अघि पछि काट्न हुन्न । असार साउन तिर गरिनुपर्ने काम चैत वैशाखमा गरिएकोले हुनसक्छ नयाँ वृक्षारोपणबाट नयाँ बाँस पलाएन । नर्सरीका व्यवसायी समेत रहेका पराजुलीका अनुसार बुढासुब्बाको बाँसलाई टिस्यु कल्चर गरेर वा ग्रीन हाउसमा वेर्ना उमार्ने प्रयास गरेर नयाँ बाँसको वृक्षारोपण गर्ने सम्भावना छ ।
बुढासुब्बा परिसरमा भएको संक्षिप्त छलफलमा बाँस झ्याङ घेरेर बनाइएको सिमेन्ट ढुंगाको टेवा पर्खाल हटाएर बाँसको जाली बनाएर टेवा लगाउन उपयुक्त हुने प्रस्ताव आएको छ । यसबारे बाँसको विकास र संरक्षणका विस्तृत प्रस्ताव उपमहानगरापलिकामा पेश भएपछि आवश्यक संरक्षण कार्य तत्काल शुरु गरिने निश्कर्ष निकालिएको छ ।