इलामः विश्वकै दुर्लभ तथा लोपोन्मुख वन्यजन्तु रेड पाण्डा (हाब्रे) कुकुरको शिकारको जोखिममा परेको छ । शुक्रबार इलाम नगरपालिका–३, पुवामझुवाको ओराले चौर भन्ने ठाउँमा दुई वटा कुकुरले शिकार गरिरहेको बेला स्थानीयले रेड पाण्डाको उद्धार गरेका थिए ।

तर, कुकुरको टोकाइका कारण सो भाले रेडपाण्डा केही समयमै मरेको थियो । रेड पाण्डा फेला परेको खबर पाएपछि जिल्ला वन कार्यालय र रेड पाण्डा संरक्षणमा काम गरिरहेको उच्च पहाडी जडिबुटी उत्पादक संस्थाका प्रतिनिधिहरू गएपछि मात्र उक्त वन्यजन्तु दुर्लभ रेडपाण्डा भएको खुलेको थियो ।

मृत भाले रेडपाण्डाको जिल्ला सदरमु्काममा पोष्टमार्टमको क्रममा घाँटीका साथै अगाडि र पछाडिको खुट्टामा टोकेको र फोक्सोमा समेत असर परेको देखिएको सहायक जिल्ला वन अधिकृत अमर मण्डलले बताए । त्यसअघि गत चैत १५ गते ताप्लेजुङको पाथीभरा मन्दिर छेउमा समेत रेडपाण्डा मृत फेला परेको थियो । कुकुरले मृत रेडपान्डा च्यापेर ल्याउँदै गर्दा स्थानीयले फेला पारेका थिए ।

रेड पाण्डा संरक्षणको लागि गत वर्ष ताप्लेजुङमा रेड पाण्डा नेटवर्क र जिल्ला पशु सेवा कार्यालयको सहयोगमा कुकुर बन्ध्याकरण सेवा शुरु गरिएको थियो । कुकुरका कारण रेड पाण्डाको संरक्षणमा चुनौती देखिएकाले बन्ध्याकरण कार्यक्रमलाई अघि बढाइएको रेडपाण्डा नेटवर्ककी कार्यक्रम संयोजक पेमा लामाले बताइन् । इलामको उत्तरी क्षेत्रमा वन हेरालु नहुँदा रेडपाण्डा तस्करी हुने गरेको थियो । तर ४ वर्षअघि ट्रयापिङ क्यामरा राखेपछि चोरी तस्करीमा कमी आएको संरक्षणकर्मी फिन्जु शेर्पाले बताए ।

कस्तो हुन्छ रेडपाण्डा
हेर्दै आकर्षक देखिने र लजालु स्वभावको यो जन्तु सोझो तथा हलुका रातो, सेतो र कालो रङको हुन्छ । २ हजार मिटरभन्दा बढी उचाइमा पाइने रेडपाण्डा निकुञ्ज ऐनमा संरक्षित सूचीको वन्यजन्तु हो । साइटिसको अनुसूची १ र आइयुसिएनको रातो किताबमा अति सङ्कटापन्न सूचीमा सूचीकृत छ । विकास निर्माण, परम्परागत पशु प्रणाली, वासस्थान विनाश, कुकुरको आक्रमण, आहाराको विनाश अन्य जनावरका लागि थापिने पासो, अवैध व्यापार जस्ता गतिविधिले लोप हुने अवस्थामा पुगेको विभिन्न अध्ययनमा उल्लेख छ ।

१७ प्रकारका बाँस र निगालो प्रजातिको घाँस रेडपाण्डाको मुख्य आहार हो । तीव्र वन फँडानीका कारण बाँस र निगालो लोप हुँदै गएपछि आहाराको खोजीका लागि रेड पाण्डा मानव बस्ती नजिकै आउन थालेको रेड पाण्डा नेटवर्कले जनाएको छ । अत्यन्त सोझो प्रकृतिको रेड पाण्डा सिकार गर्न सजिलो हुने भएकाले पनि कुकुर र अन्य जङ्गली जनावरको आक्रमणमा सजिलै पर्ने गरेको सन्दकपुर गाउँपालिका–५ जमुनाका कुमार गुरुङले बताए ।

२३ जिल्लामा रेड पाण्डा
नेपाल सरकारले रेड पाण्डा नेटवर्कको सहयोगमा गरेको पछिल्लो सर्वेक्षणले लोपोन्मुख रेड पाण्डा नेपालको २३ जिल्लामा पाइने पुष्टि गरेको छ । रेड पाण्डा नेटवर्कले ३५ जिल्लामा गरेको सर्भेक्षणले मुलुकको पश्चिमी क्षेत्रमा रेड पाण्डा (हाब्रे) को बासस्थान बढी रहेको समेत पहिचान गरेको हो । सर्भेक्षणको नेतृत्व गरेको ‘रेड पाण्डा नेटवर्क’ का संरक्षण व्यवस्थापक डम्बर विष्टले रेड पाण्डाको उपस्थिति, तिनको वासस्थान आहार र प्रजातिबारे नयाँ तथ्य पत्ता लागेको बताए ।

‘यसअघि गफकै आधारमा हाब्रेबारे व्याख्या गरिन्थ्यो,’ विष्टले भने, ‘अहिलेको अध्ययनले हाब्रे कहाँ कहाँ पाइन्छ भन्ने पुष्टि भएको छ ।’ विष्टसहित ४० जना जीवशास्त्रीहरू संलग्न भएर गरेको सर्भेक्षणले २३ जिल्लाका साविकका ६४ गाविसमा यो वन्यजन्तु पाइने पत्ता लगाएको छ । मुलुकभर १६ हजार ३ सय १६ वर्गकिलोमिटर क्षेत्रमा रेड पाण्डाको वासस्थान रहेको पनि पत्ता लागेको छ ।

त्यसमध्ये सबभन्दा बढी ४६ प्रतिशत पश्चिम, २८ प्रतिशत पूर्व र २६ प्रतिशत मध्य क्षेत्रमा रेड पाण्डाको वासस्थान रहेको पाइएको छ । विष्टका अनुसार यसअघि मध्य भागमा बढी रेड पाण्डा रहेको बताइन्थ्यो यो सर्भेक्षणले रेड पाण्डाको ७५ प्रतिशत वासस्थान निकुञ्ज÷ आरक्ष वा संरक्षित क्षेत्र बाहिर र २५ प्रतिशत संरक्षित क्षेत्रभित्र रहेको देखाएको छ । सन् १९९६ मा डा. प्रह्लाद योञ्जनले तीन सयको सङ्ख्यामा रेड पाण्डा भएको अध्ययनमा देखाएका थिए ।

रेड पाण्डा जोगाउन पूर्वी पहाडी जिल्लामा कार्यक्रम
पूर्वी पहाडका रेड पाण्डा पाइने इलाम, पाँचथर र ताप्लेजुङ जिल्लामा संरक्षणका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू अघि सारिएको छ । ३ जिल्लामा सङ्कटापूर्ण वन्यजन्तुलाई संरक्षण गर्दैै विश्वकै पहिलो रेड पाण्डा संरक्षित क्षेत्र बनाउने पहल शुरु भएको हो । इलाममा सन् २०११ देखि शुरु भएको पहिलो चरणको कार्यक्रम सकिएर सन् २०१६ देखि २०२० सम्मका लागि रेड पाण्डा नेटवर्कले दोस्रो चरणको कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको छ । इलामको उच्च पहाडी जडिबुटी उत्पादन तथा संरक्षण मञ्च, रेड पाण्डा संरक्षण तथा पर्या–पर्यटन समिति, पाँचथरमा दीपज्योति युवा क्लब, र ताप्लेजुङमा हिमाली संरक्षण मञ्चले रेड पाण्डा संरक्षणको कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन् ।

हरेक वन क्षेत्रमा वन अभिभावक राखिएको छ । रेड पाण्डाको अवस्थाको बारे मोबाइल एप्लिकेसनबाट सूचना दिइन्छ । कार्यक्रममा वासस्थान संरक्षण, आहारा संरक्षण, स्थानीयवासीको जीविकोपार्जन, गोठ सुधार लगायतका क्रियाकलाप सञ्चालित छ । चोरी सिकारी नियन्त्रण, अनुगमन, सामुदायिक वनहरूको क्षमता विकास, पशुपालकलाई सचेतना लगायतका विभिन्न कार्यक्रम रहेका छन् ।

सन् २०१८ मा इलाममा ५८ लाख ३६ हजार ५ सय, पाँचथरमा ३८ लाख ३६ हजार ५ सय, र ताप्लेजुङमा ६८ लाख ४६ हजार ३ सय रुपैयाँ छुटयाइएको छ । रेड पाण्डा संरक्षणमा विद्यार्थीलाई सचेत गराउने गरी तीन जिल्लाका एक–एक विद्यालयमा १ सय पूर्णाङ्कको पाठ्यक्रम लागू गरिएको छ । स्थानीय पाठ्यक्रम बनाएर कक्षा ६ र ७ मा संरक्षण शिक्षा दिइँदै आइएको छ ।