हात्ती लुक्ने झाडीमा तरुलबाट करोडौंको आम्दानी

इटहरीः केही वर्ष अघिसम्म हात्ती लुक्ने ठाउँ हो वराहक्षेत्रको वडा नम्बर ९ को प्रकाशपुर र राजाबास टोलको सप्तकोशी किनारमा रहेको सिसांैको झाडी । तर अहिले त्यही अनुत्पादक झाडी बलौटे भूमि त्यहाँका किसानलाई वरदान साबित भएको छ ।

देशकै ठूलो नदीको किनारमा रहेको सो ठाउँको भूमि सुख्खा र चिसो छ । बलौटे माटो भएको ठाउँमा सजिलै उम्रिने गर्छ सिसांै । बलौटे माटोमा सिसौं मात्र हुने आम विश्वास रहे पनि स्थानीयले भने माटो सुहाउँदो खेती गरी करोडौं आम्दानी लिने गरेका छन् ।
कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षको प्रभावित एरियामा पर्ने सो ठाउँ अहिले पनि जङ्गली हात्ती आएर लुक्ने ठाउँ हो । हात्ती लुक्ने र बालुवा मिसिएको उक्त माटोमा केही वर्ष अगाडि झाडीबाहेक केही पनि थिएन ।

तर गाउँकै एक किसानले सानो क्षेत्रफलमा तरुलबाट लाख रुपैयाँभन्दा बढी आम्दानी गरेपछि ३ वर्षदेखि यहाँका किसान व्यावसायिक रूपमा तरुल खेतीतपÞर्m आकर्षित भएका हुन् । लाखको अङ्कबाट शुरु भएको तरुलको व्यापार अहिले करोडमा पुगेको छ ।

सिटी सफारी चलाउने महेन्द्र लिम्बू पनि अहिले तरुल खेतीतिर आकर्षित भएका छन् । उनले पनि २ वर्ष अगाडिदेखि सुख्खा बलौटे माटोमा तरुल खेती गर्न थाले । पहिलोपटक नै धान खेती भन्दा राम्रो उत्पादन हुने थाहा पाएपछि महेन्द्रले तरुल खेतीलाई निरन्तरता दिए ।
‘पोहोरको साल ५० हजारको बेचिएको थियो । यो पल्ट १ लाखभन्दा माथिको बेचियो’, लिम्बूले भने, ‘अब व्यावसायिक रूपमा खेती गर्ने योजना छ । अर्को वर्ष प्राविधिक सल्लाह लिएर नै खेती गर्ने हो ।’

तरुल उब्जाउ हुने ठाउँसम्म सिचाइँको सुविधा भने छैन तर देशकै ठूलो नदी सप्तकोशी छेउबाटै बगिरहेको छ । आकाशे पानीको भरमा खेती किसानी गर्ने वराहक्षेत्रको राजाबास र सोह्र नम्बरका किसानहरू तरुल खेतीको आम्दानीले दङ्ग छन् ।
‘सुख्खा थियो नि नानी, दिउँसो बाख्रा चर्ने ठाउँ, राति भएपछि भने हात्ती बस्ने ठाउँ हो यो । अहिले भने तरुल रोपिने भएको छ’ वराहक्षेत्र नगरपलिकाको वडा नम्बर ९ प्रकाशपुर सोह्र नम्बरकी अमृता राई भन्छिन्, ‘केही पनि नहुने जग्गाबाट राम्रो नै आम्दानी भएको छ । शुरु शुरुमा त बेच्ने गरी रोपिँदैन थियो । यो पल्ट लाख भन्दा बढीको बेचियो ।’

अमृता जस्तै तरुल खेती गर्नेहरू गाउँमा दर्जनौं छन् । गाउँबाट उनीहरूले वार्षिक २ करोड रुपैयाँको तरुल उत्पादन गरेर अन्यत्र निकासी गर्ने गरेका छन् । अरु अन्नबाली जस्तो धेरै स्याहार गर्न नपर्नै तरुल खेती गर्नेहरू मध्ये अधिकांशले तरुल खेती गरेर वार्षिक २ लाख बढी कमाउनेहरू धेरै छन् । एक दुई बोट रोपेर ३० देखि ४० हजारको कमाइ गर्नेहरूको सङ्ख्या पनि गाउँमा धेरै छ ।

माघे संक्रान्ति आउनु धेरै अघिदेखि नै काठमाडौ, पोखरा, वीरगञ्ज, जनकपुर, बुटवल, धरान, इटहरी लगायतका तरुल व्यापारीहरूले खेत बारीमै बैना मारिसकेका छन् । प्रतिकेजी ५० रुपैयाँका दरले व्यापारीहरू बारीमै आएर लैजाने गर्छन ।
‘अस्ति खेतबाट तरुल नै ननिकाली शुरुमै पैसा दिएर गइसकेका छन्,’ स्थानीय किसान नारद लिम्बूले भने, ‘यो तरुल अर्गानिक छ न गोबर मल न त रासायनिक मल नै हालेको छ । त्यै भएर खेतखेतमै बैना दिएर व्यापारीले लग्ने गरेका छन् ।’

तरुल रोपेपछि एक वर्षमा मात्रै उत्पादन हुन्छ । कम चिस्यानले पनि हुने र अन्य खेतीजस्तो गोडमेल गर्नुनपर्ने भएकाले पछिल्लो समय किसानहरू तरुल खेतीमा व्यावसायिक रुपमै लागिपरेका छन् ।
तरुलको उत्पादन बढे पनि उपभोक्ताको माग अनुसार उत्पादन र आपूर्ति भने हुन सकेको छैन । प्रकाशपुरकै अर्का किसान बागवीर लिम्बूले भने, ‘अहिले पनि धेरै किसानले थोरैथोरै मात्र रोपेका छन् । जति उत्पादन गरे पनि व्यापारीले लाने गरेका छन् । तर अझै पनि जति उत्पादन हुनुपर्ने हो त्यति भएको छैन ।’

रोप्ने बेलामा बीउको अभाव, फल लाग्ने बेलामा बँदेलको प्रभाव

तरुल खेतीबाट सामान्य लगानीमा एउटै परिवारले लाखौंको आम्दानी गर्न सकिए पनि प्रकाशपुरका किसानहरूलाई बिउ र बँदेलको समस्या पनि उस्तै छ । तरुल रोप्ने बेलामै बीउ पाउन मुस्किल भएको छ । तरुलको लहरा र जरामा फल्ने साना तरुल बीउको रूपमा प्रयोग हुन्छ । तर अहिले गाउँमा उक्त बीउ नै अभाव रहेको स्थानीय किसान भवानी बरालले बताए ।

बरालले भने ‘किसानहरूले तरुल मात्रै नभएर त्यसमा फल्ने बिउसमेत बेचेर राम्रो आम्दानी गर्छन् । तर अहिले बीउको अभाव छ, किसानहरूले अर्को पटक धेरै क्षेत्रफलमा लगाउने भएकाले बीउको अभाव भएको हो ।’

फल लागेपछि कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्षबाट आउने बँदेलले पनि तरुल नष्ट गर्छ । दर्जनौंका सङ्ख्यामा आरक्ष बाट निस्किने बँदेलले बाली खाने गरेपछि आरक्षको उचित घेरबारा गर्न स्थानीयले पटकपटक माग गर्दै आएका छन् ।