- प्रेम बास्तोला/राजु झल्लु प्रसाद
काठमाडौंः हिमालकी रानी अर्थात् हिउँचितुवा स्वस्थ पर्वतीय पारिस्थितिकी प्रणालीको प्रमुख सूचक र प्राकृतिक खाद्य शृङ्खलाको उच्च तहमा रहेको महत्त्वपूर्ण प्रजाति हो । तर यो प्रजाति वन्यजन्तु अपराध, जलवायु परिवर्तनको प्रभाव, र प्रतिशोधात्मक आक्रमण लगायतका अनेक चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ । विश्वव्यापी रूपमा कम अध्ययन गरिएका जङ्गली बिरालो प्रजातिहरूमध्ये एक भएकाले हिउँचितुवा संरक्षण र अनुसन्धानमा निरन्तरता आवश्यक छ ।
यसै सन्दर्भमा, नेपाल सरकारको वन तथा वातावरण मन्त्रालयअन्तर्गत राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागको समन्वयमा, र डब्लुडब्लुएफ नेपालको आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोगमा कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रमा हिउँचितुवाको विस्तृत गणना सम्पन्न गरिएको छ ।
विश्वभरि नै हिउँचितुवाको यकिन सङ्ख्या नभइरहेको अवस्थामा, कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रमा हिउँचितुवाको सङ्ख्या यकिन गर्न डब्लुडब्लुएफ नेपालद्वारा गरिएको गणनालाई विशेष महत्वका साथ हेरिएको छ। नेपालमा करिब तीन सय पचासदेखि पाँच सयसम्म हिउँचितुवा रहेको अनुमान गरिन्छ ।
गणनामा संलग्न डब्लुडब्लुएफ नेपालका वन्यजन्तु जीवविज्ञ (वाइल्डलाइफ बायोलोजिस्ट) संशाक पौडेलका अनुसार, कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्रमा दुई महिनासम्म राखिएको क्यामेरा ट्र्यापमा १३ वटा हिउँचितुवा देखिएका थिए । पौडेलले यो क्षेत्रको हिउँचितुवा सङ्ख्या ८ देखि २४ वटासम्म हुनसक्ने अनुमानसमेत व्यक्त गरे ।
क्यामेरा ट्र्याप (क्यामेराको पासो थापेर स्वचालित रूपमा वन्यजन्तुको तस्बिर खिच्ने) विधि प्रयोग गर्दै करिब ८०० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा ४९ स्थानमा क्यामेरा राखिएको थियो । गणनामा घुन्सा, याङ्मा, ओलाङचुङ्गोला, र याम्फुदिनका ३६ जना सिटिजन साइन्टिस्ट र वैज्ञानिकहरूको सहभागिता रहेको पौडेलले बताए । गणनामा कञ्चनजङ्घा संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापन समितिका दुई कर्मचारी र सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहका आठ सदस्यहरूको पनि सहभागिता रहेको पौडेलले जानकारी दिए ।
उनले हिउँचितुवाको गणना अन्य वन्यजन्तुको तुलनामा अत्यन्त असहज भएको जानकारी दिए । पौडेलले भने, “हिउँचितुवाको सर्वेक्षण र सङ्ख्या यकिन गर्न बाघ, गैँडा, हात्ती र चराको गणनासँगको तुलनामा धेरै चुनौतीहरू छन्। हिमाली क्षेत्रको बासस्थानका कारण मौसम, भौगोलिक अवस्था र खर्चका हिसाबले यो कार्य गाह्रो हुन्छ । तर, स्थानीय समुदाय र वैज्ञानिकहरूको अथक प्रयासले हिउँचितुवाको यस गणना सम्भव भएको हो ।”
यसअघि गरिएको गणनामा तीन वर्षको अवधि भित्र हिउँचितुवाको विष्टा विश्लेषणमा आधारित रहेको उनले बताए । जसले सबै उमेरका हिउँचितुवालाई समेटेको थियो ।
तर, यसपटकको सर्वेक्षणमा क्यामेरा ट्र्याप विधि प्रयोग गरिएकोले वयस्क हिउँचितुवालाई मात्र समेटिएको छ। यसकारण, यसपटकको तथ्याङ्क अघिल्ला सर्वेक्षणहरू भन्दा कम देखिन सक्ने पौडेलको भनाई छ ।
नेपाल सरकारले विभिन्न संरक्षण साझेदारहरूसँगको सहकार्य तथा समन्वयमा हिउँचितुवा र यसको वासस्थानको संरक्षण तथा व्यवस्थापन गर्न निरन्तर प्रयास गरिरहेको उनले जनाए । यो ऐतिहासिक प्रजातिको दीर्घकालीन संरक्षण र पर्वतीय पारिस्थितिकीय प्रणालीको सुदृढीकरणको लागि संरक्षण सरोकारवालाहरूको सामूहिक प्रयास आवश्यक रहेको ठहर आफूहरूले गरेको पौडेलले जानकारी दिए ।
उनका अनुसार, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले हिउँचितुवा संरक्षण कार्ययोजना २०२४ सार्वजनिक गरेको छ । सार्वजनिक कार्ययोजनाले संरक्षित क्षेत्रभित्र तथा बाहिर विभिन्न संरक्षण सरोकारवालाहरूबाट भइरहेको हिउँचितुवा संरक्षण गतिविधिहरूलाई एकीकृत गरी संरक्षणलाई अझ सुदृढ बनाउने लक्ष्य राखेको पौडेलले बताए ।
यस कार्ययोजनाको मुख्य प्राथमिकताका क्षेत्रहरूमा ठोस तथ्याङ्क तयार, जलवायु अनुकूलन व्यवस्थापन योजना समावेश, वन्यजन्तुमा लाग्ने रोगहरूको उचित व्यवस्थापन, वन्यजन्तु अपराधको रोकथाम, सीमापार समन्वय प्रवर्द्धन तथा दिगो पूर्वाधार विकास समावेश भएको डब्लुडब्लुएफ नेपालका पौडेलले जानकारी दिए ।
पूर्वी डोल्पामा झण्डै ३० वटा हिउँचितुवा, डोल्पामा मात्रै एक सय २० वटा
वि.सं. २०८० को वैशाखदेखि भदौसम्म सञ्चालित व्यवस्थित क्यामेरा ट्याप सर्वेक्षणले शे–फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज बाहिरको पूर्वी डोल्पा क्षेत्रमा रहेका हिउँचितुवाको सङ्ख्या यकिन गरेको छ।
प्रतिएक सय वर्ग किलोमिटरको क्षेत्रमा हिउँचितुवाको घनत्व १.५ रहेको अनुमान गरेको छ। यससँगै अध्ययन क्षेत्रभित्र ३० वटा हिउँ चितुवा रहेको यकिन हुन गएको छ। यस अध्ययनले, अध्ययन क्षेत्रभित्र ३० वटा हिउँ चितुवा रहेको यकिन गरेको पौडेलले बताए ।
यसैगरी, चार वर्षअघि निकुञ्जभित्र गरिएको यस किसिमको सर्वेक्षणले प्रतिएक सय वर्ग किलोमिटरमा हिउँचितुवाको घनत्व २.२ रहेको अनुमान गरेको थियो। यस आधारबाट ९० वटा हिउँचितुवा यो संरक्षित क्षेत्रभित्र रहेको यकिन भएको थियो । यसर्थ डोल्पामा हिउँचितुवाको कूल सङ्ख्या एक सय २० हुन गएको छ। जुन सङ्ख्या नेपालकै सबैभन्दा उच्च हो र घनत्व पनि सबैभन्दा बढी हुन आउँछ।
यस अध्ययनले, हिउँचितुवा र तिनको वासस्थानको अवस्थाबारे महत्त्वपूर्ण तथ्याङ्क प्रदान गर्दै आगामी संरक्षण तथा व्यवस्थापन प्रयासहरूको लागि आधार तयार गरेको छ ।
नेपालमा हिउँचितुवाको सङ्ख्या तीन सयदेखि पाँच सयसम्म
विश्वका १२ देशमा मात्र पाइने हिउँ चितुवा स्वच्छ हिमाली पर्यावरणको सूचक मानिन्छ । विश्वमा हिउँ चितुवा नेपालका साथै अफगानिस्तान, भुटान, चीन, काजकिस्तान, किर्गिस्तान, भारत, मङ्गोलिया, रसिया, पाकिस्तान, ताजकिस्तान र उज्वेकिस्तानमा पाइन्छ । हिउँचितुवा पाइने देशहरूको नक्सामा मङ्गोलिया र चीनपछि नेपालले महत्त्वपूर्ण स्थान ओगटेको छ ।
हिउँचितुवा नेपालमा करिब तीन सयदेखि पाँच सय र विश्वमा करिब चार हजारदेखि ६ हजार पाँच सयको सङ्ख्यामा रहेको अनुमान छ । बिरालो प्रजातिको हिउँचितुवाले आफ्नो लामो पुच्छरले शरीरलाई सन्तुलन गर्छ ।
विभागका सिनियर इकोलोजिष्ट हरिभद्र आचार्यले उच्च हिमाली र कठिन भौगोलिकताका कारण हिउँचितुवाको राष्ट्रियस्तरमा एकसाथ गणना गर्न सम्भव नभएकाले भूगोललाई विभिन्न क्षेत्रमा विभाजन गरी गणना गर्न सुरु गरिएको बताए । पूर्वको कञ्चनजङ्घाबाट गणेश हिमालसम्म, मनास्लुबाट धवलागिरि हिमालसम्म र कालीगण्डकी नदीबाट अपि-नाम्पा संरक्षण क्षेत्रसम्मका भाग रहेका छन् ।
‘तराईमा स्वस्थ पारिस्थितिक प्रणालीको सूचक बाघ भएजस्तै उच्च हिमाली क्षेत्रको स्वस्थ पारिस्थितिक प्रणालीको सूचक हिउँचितुवा हो’, सिनियर इकोलोजिष्ट आचार्यले भने, ‘यसलाई ‘हिमालकी रानी’ पनि भनिन्छ । हिउँचितुवा लजालु प्रकृतिको हुन्छ । त्यसैले यसलाई भेट्न गाह्रो पनि हुन्छ ।’
जलवायु परिवर्तनले हिउँचितुवाको वासस्थानमा चुनौती
‘भविष्यका पुस्ताका लागि हिउँचितुवाको वासस्थानको सुरक्षा’ भन्ने नाराका साथ नेपालले पनि यही कात्तिक ७ गते अन्तर्राष्ट्रिय हिउँचितुवा दिवस मनाएको छ । यस विषयले हिउँ चितुवाको प्राकृतिक वासस्थानको सुरक्षा र हिमाली पारिस्थितिकीय प्रणालीको स्वास्थ्य सुनिश्चित गर्नलाई महत्त्व दिएको छ ।
जलवायु परिवर्तनले उच्च हिमाली क्षेत्रमा बढी असर गरेको र यसको प्रभावले हिउँ चितुवाको वासस्थानमा ह्रास आएको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभाग महानिर्देशक डा. रामचन्द्र कँडेलले जानकारी दिए । महानिर्देशक कँडेलले वासस्थानमा आएको ह्रासले यसको आहारा प्रजातिमा कमी आएको बताए ।
‘हिउँचितुवाको वासस्थानको कुरा गर्दा, नेपालको उच्च हिमाली भेगको संरक्षण क्षेत्रमा ४० प्रतिशत र बाह्य क्षेत्रमा ६० प्रतिशत वासस्थान रहेको छ र त्यस्तो वासस्थान खण्डीकरण हुँदै गएको छ’, उनले भने, ‘यसबाहेक द्वन्द्वका कारण बदलाको भावनाले केही व्यक्तिले पासो थाप्ने, आहारमा विष मिसाउने, भौगोलिक कठिनाइ, उचित प्रविधि, जनशक्ति र बजेटको कमीका कारण प्रभावकारी अनुगमन गर्न नसक्नुलगायत चुनौती पनि छन् ।’
हिउँचितुवा संरक्षणमा लागि तीनै तहका सरकारबिच सहयोग र समन्वयको आवश्यकता औँल्याउँदै महानिर्देशक कँडेलले विभागले स्थानीय समुदायमा चेतना फैलाउने, अनुगमन गर्ने तथा यसको अवस्था, स्थिति, चुनौती र समाधानका उपाय बारेमा थाहा पाउन सर्वेक्षण गर्ने गरेको बताए ।
विभागले हिउँचितुवाबाट स्थानीयका भेडा, बाख्रा र च्याङ्ग्रा जोगाउन सुरक्षित खोर बनाउन सहयोग गर्दै आएको छ ।
पशु-चौपाया-हिउँचितुवा द्वन्द्व न्यूनीकरणमा चुनौती
हिमाली क्षेत्रमा बसोबास गर्ने स्थानीयहरूको मुख्य पेशा भनेकै पशुपालन हो । यहाँ स्थानीयहरू याक, चौँरी, च्याङ्ग्रा र भेँडा पालन गर्दै आएका छन् । हिउँचितुवाले किसानका गोठमा पसेर सयौँका सङ्ख्या एकैपटक पशु-चौपाया मारिदिने गरेको छ । शे-फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रको डोल्पा क्षेत्रमा एक बालिकालाई आक्रमण गरि घाइते बनाएको घटनापछि मानिसलाई नै आक्रमण गरेको तथ्याङ्क विश्वभरि नै नरहेको अध्ययनकर्ताहरूले बताएका छन् ।
स्थानीय किसानहरूले पालेका पशुचौपायमा क्षति पुर्याएपछि हिउँचितुवासँग मानिसहरूको द्वन्द्व सृजना हुने गरेको छ । पछिल्लो समय मानव हिउँचितुवा द्वन्द्व न्यूनीकरणका लागि डब्लुडब्लुएफ नेपालले स्थानीय किसानहरूले पालेका पशुचौपायको क्षति हुन साथ क्षतिपूर्तिका लागि निकुञ्ज प्रशासनसँग सहकार्य र समन्वय गरिदिएकाले द्वन्द्व कम हुँदै गएको छ ।
शे-फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रमा कार्यरत डब्लुडब्लुएफ नेपालका प्रतिनिधि श्रेयन श्रेष्ठका अनुसार, गत वर्ष ८ सय वटा पशुचौपाय मारिएको घटना भएको छ । सो क्षतिको क्षतिपूर्ति बापत निकुञ्ज प्रशासनले स्थानीय किसानलाई २ करोड ५६ लाख रुपियाँ भुक्तानी दिएको छ ।
स्थानीय किसान फुर्वा तेन्जिङ शेर्पाका अनुसार, ५ वर्ष अघिबाट हिउँ चितुवाले गरेको क्षति बापतको रकम निकुञ्ज प्रशासनले दिँदै आएको छ । क्षति प्राप्त गर्न थालेबाटै स्थानीय समुदाय पनि हिउँचितुवा संरक्षणमा कम्मर कसेर लागि परेको उनले बताए । उनले भने, ‘पहिला क्षतिपूर्ति पाउनै मुस्किल हुने गरेको थियो । भौगोलिक हिसाबले पनि निवेदन बोकेर निकुञ्ज कार्यालय आउन कठिन थियो । तर गत वर्षदेखि डब्लुडब्लुएफ नेपालका कर्मचारी, हिउँचितुवा संरक्षणमा लागेका अभियन्ता र वार्डेनको सहयोगमा क्षति बेहोरेका किसानहरूले दुःख नपाई बैङ्क खाता मार्फत क्षतिपूर्ति बापतको रकम सहजै पाउने गरेका छन् ।’
हिउँचितुवा किन जोगाउने?
हिउँचितुवाहरूको संरक्षण गर्नु भनेको हिमालको सम्पूर्ण पारिस्थितिकीय स्वास्थ्यको संरक्षण गर्नु हो । हिउँचितुवा र यसको संरक्षण गर्दा हिमाली वातावरणको दीर्घकालीन स्वास्थ्य सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। हिँउचितुवाको सङ्ख्या वृद्धिले एवं यसको वासस्थान संरक्षणले पर्यापर्यटन, जडीबुटी संरक्षण तथा आयआर्जनमा समेत टेवा पुग्दछ ।
हिमाली पर्यावरणीय स्वच्छताको प्रतीक मानिने त्यो प्रजातिको संरक्षणका लागि नेपालले अझै धेरै काम गर्न बाँकी रहेको छ । हिमाल वारिपारि ओहोरदोहोर गरिरहने हिउँचितुवाको ‘प्रभावकारी तथा व्यवहारिक संरक्षणका लागि’ नेपालले चीनको तिब्बत र भारतको सिक्किम तथा उत्तराखण्डका संरक्षणकर्मीहरूसँग हातेमालो गर्नु अत्यावश्यक देखिएको छ । ट्रान्सबाउन्ड्री कोअपरेशन’ अर्थात् अन्तरसीमा सहकार्य हिउँचितुवा संरक्षणको लागि अत्यावश्यक भइसकेको छ।
अझ, पछिल्लो समय नेपालका उत्तरी जिल्लाहरूमा पनि सडक र अन्य पूर्वाधारहरू बनाउने लहर चलेको छ । खर्कहरूमा सडक सञ्जाल विस्तार हुने क्रम धमाधम बढिरहेको छ । हिउँचितुवा पाइने क्षेत्रमा सडकहरू पुग्न थालेपछि यिनीहरू तिब्बततिर पनि भौँतारिने क्रम बढेको हुन् सक्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।
एउटा वयस्क हिउँचितुवाको तौल ५५ किलोसम्म हुन्छ। शिरदेखि पुच्छरसम्म १२ फिटसम्म लामो यो जीव दुई फिट जति अग्लो हुन्छ। बाक्लो भुत्लायुक्त हुने हिउँचितुवालाई स्वस्थ हिमाली पर्यावरणको प्रतीक मानिन्छ। हिमाली वा पर्वतीय खाद्यचक्रमा सबैभन्दा माथि रहने यो जन्तुले नाउर झारल जस्ता जन्तुको सिकार गरी खाने गर्दछ। तर यदाकदा हिउँचितुवाले सानातिना याक, चौँरीलाई समेत आहारा बनाइदिन्छ।
हिउँचितुवा सामान्यतया समुद्री सतहबाट पाँच सय ४० देखि पाँच हजार मिटर उचाइमा पाइन्छ । हिउँचितुवालाई आइयुसिएनले रातो सूची (रेड लिस्ट) मा विश्वव्यापी जोखिमको रूपमा सूचीबद्ध गरेको छ ।
शे–फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्जमा जङ्गली याक
शे–फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्जमा जङ्गली याक भेटिएको डब्लुडब्लुएफ नेपालकी सञ्चार अधिकृत स्नेहा ताम्राकारले जानकारी दिइन् । विगतमा तथ्याङ्क अभाव तथा स्थानीय समुदायका अनुसार लोप भएको मानिएको जङ्गली याक समुद्री सतहबाट ४,८२५ मिटरको उचाइमा देखिएको उनले बताइन् ।
जंगली याक सम्बन्धि यस अध्ययन स्थानीय समुदायको पूर्वजानकारी पश्चात् राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागको अगुवाईमा शे–फोक्सुन्डो राष्ट्रिय निकुञ्ज र डब्लुडब्लुएफको सहकार्यमा सम्पन्न भएको ताम्राकारले जानकारी दिइन् । यस अध्ययनको क्रममा स्थानीय नागरिक वैज्ञानिकहरू सोनाम वाङ्दी र उर्गेन गुरुङको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको थियो ।
_1720278409.jpg)
