इटहरी : तराई भूगोलको लागि क्रसर उघोग सञ्चालनको लागि दुरी सम्बन्धी मापदण्ड अनुसार खोला तथा नदी किनारबाट ५ सय मिटर, वन, घना बस्ती तथा सार्वजनिक भवन, विद्यालय, मन्दिरबाट २ किलोमिटर हुनु पर्ने नियम छ । तर यी आधारले मोरङमा अधिकांश क्रसर उघोग वन तथा खोला नदीको किनारमा सञ्चालित छन्, जो सबै अवैध मानिएको छ ।
यही बिचमा मोरङको सुन्दरहरैचा नगरपालिकामा भने मानव बस्ती र खोला नजिकै अर्को क्रसर सञ्चालनको तयारी भइरहेको छ । सुन्दरहरैचा नगरपालिका वडा नं. ७ स्थित गणेशपुरमा बन्द रहेको गछिया इस्ट्रन एग्रिगेट एन्ड स्टोन मिल्सलाई नयाँ व्यवस्थापन दिएर पुर्न क्रसर सञ्चालनको तयारी गरिएको हो ।
२०६७ सालमा स्थानीय बासिन्दा तथा साजीलाल मा.बिका विद्यार्थीको भेलाले धुवा, धुलो, ध्वनिबाट प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रूपमा मानव स्वास्थ्यमा प्रतिकुल असर पुगेको भन्दै आन्दोलन मार्फत उघोग बन्द भएको थियो । १५ वर्षदेखि बन्द रहेको क्रसर उघोग पुर्न सञ्चालन गर्दा समेत वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन गर्नुपर्ने नियमलाई चुनौती दिएर हाल उघोग सञ्चालनको लागि जमिन खन्ने तथा पूर्वाधार बनाउने काम भएपछि स्थानीय बासिन्दाहरू भेला भई बस्ती नजिक क्रसर सञ्चालन नगर्न दबाब दिइरहेका छन् ।
धरानका क्रसर व्यवसायी सुनिल अग्रवालले वातावरणीय अध्ययन प्रतिवेदनमा संलग्न, उत्खनन गर्ने कच्चा पदार्थको स्थान, क्षेत्रफल, परिमाण, समयावधि र स्रोतको विवरण तथा उघोग क्षेत्रको रेखाङ्कन सहितको नाप नक्सा बिनै पुर्न क्रसर सञ्चालन गर्न खोजेको स्थानीय बासिन्दा बताउँछन् । तीनै तहको सरकारको मापदण्ड विपरीत उघोग सञ्चालनमा आउन खोजेपछि राष्ट्रपति चुरे तराई मधेस संरक्षण विकास समिति सहित विभिन्न सरकारी निकायमा उघोग बन्द गराउन लिखित उजुरी दिइएको छ । हाल गणेशपुरका ३ वटा टोल विकास संस्थाका ३ सय बढी स्थानीयवासीको हस्ताक्षर सहित क्रसर उघोग सञ्चालन गर्न नदिन विभिन्न निकायमा निवेदन दिएको गणेशपुर टोल विकास संस्थाका अध्यक्ष मातृका दाहाल बताउँछन् । हाल सञ्चालनमा आउन लागेको क्रसर अन्तर्राष्ट्रिय सिमानाको दुई किलोमिटर दुरी बाहेक अन्य कुनै मापदण्डमा नपरेको उनको भनाई छ ।‘क्रसर सञ्चालनको मापदण्ड हेर्नको लागि हामीले सम्बन्धित निकायका सबै कार्यालयमा निवेदन दिएका छौ’ दाहालले भने ‘यदि मापदण्डमा क्रसर उघोग छैन भने बन्द हुनुपर्छ, नत्र जनताले यसको प्रतिवाद गर्छन् ।’ ‘मानव बस्ती नजिक क्रसर हुनु भनेको मानव स्वास्थ्यको लागि घातक हो’ अर्का स्थानीय श्री निवास भण्डारीले भने ‘यसमा राजनीतिक दलका नेताहरूले राम्रो भागबन्डा मिलाएर उघोग चलाउन खोजेका छन्, यसको लेखाजोखा हुनेछ ।’ भण्डारीका अनुसार क्रसर उघोगले नजिकै रहेको एक कृषि फर्म समेत प्रभावित भएको बताए ।
२०६० सालको दर्ता रहेको इस्ट्रन एग्रिगेट एन्ड स्टोन मिल्सका सञ्चालक सुनिल अग्रवालले आफ्नो जमिन सहित गरी सबैभन्दा बढी सेयर सङ्ख्या राखेर काँग्रेस निकट मोरङका केही नेताहरूलाई सेयर बाढेर क्रसर पूनं सञ्चालन गर्न खोजेको बताइएको छ । क्रसर सञ्चालक मध्येका प्रलाद लिम्बुका अनुसार क्रसर सञ्चालन हुनु नराम्रो पक्ष नभएको बताउँदै अन्य क्रसरले मापदण्ड विपरीत सञ्चालन हुँदा कोही नबोल्ने र अहिले नियोजित रूपमा स्थानीयवासी विरोधमा उत्रिएको आरोप लगाए । हाल सञ्चालन हुन लागेको क्रसर मापदण्ड भित्र रहेको र यसले वातावरणीय तथा मानवीय असर कतै नहुने लिम्बुले दाबी गरे ।
यता सुन्दरहरैचा नगरपालिका ७ स्थित गणेशपुरमा हाल पूनं सञ्चालनमा आएको क्रसर खोला नजिक रहेको र उघोग सञ्चालनको लागि आवश्यक अनुमतिको लागि कोही प्रतिनिधि नआएको सुन्दरहरैचा नगरपालिकाका मेयर केदार प्रसाद गुरागाईँ बताउँछन् । साथै उघोग बन्द गराउन ३ वटा टोल विकास संस्थाका ३ सय बढी हस्ताक्षर सहितको निवेदन नगरपालिकामा दर्ता भएको बताउँदै उनले क्रसर सञ्चालन अघिको प्रक्रियाको लागि नगरपालिकाबाट सिफारिस लिनु पर्ने आधारलाई व्यवस्था गरिएको बताए ।
‘यदि तीनै तहको सरकारको मापदण्ड विपरीत क्रसर सञ्चालन भएको अवस्था हो भने नगरपालिका मुख दर्शक भएर बस्दैन’ गुरागाईँले भने ‘प्रक्रिया र मापदण्ड पुराएर काम गर्ने हो, जबरजस्ती गरिए कानुनतः कारबाही गछौ ।’
यस उघोगले २० वर्ष अघिको वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कनको प्रतिवेदनका आधारमा उघोगको लाइसेन्स नवीकरण गरेको जनाइएको छ । हाल क्रसर उघोग रहेको स्थानको २० वर्ष अघिको र अहिलेको भौगोलिक वातावरण र मानव बस्तीको अवस्था परिवर्तन हुने आधारलाई उघोगले लत्त्याउँदै आर्थिक प्रलोभनमा पारेर लाइसेन्स नवीकरण गरेको दाबी गरिएको छ । र पुर्न क्रसर उघोग सञ्चालन गर्दा अपनाउनु पर्ने मापदण्ड समेत उघोगले पुरा नगरी काम सुरु गरेपछि यसको नियमन गर्ने निकाय कोशी प्रदेश सरकार, जिल्ला समन्वय समिति र जिल्ला प्रशासन कार्यालय लगायतका निकाय उघोगको प्रभावमा परेको स्पष्ट हुन्छ । त्यसो त, कोशी प्रदेशमा सबैभन्दा विवादित र अवैध क्रसर उघोगहरु मोरङ जिल्लाका खोला तथा वन क्षेत्रमा सञ्चालित छन् । जिल्ला समन्वय समिति मोरङको तथ्याङ्क अनुसार मोरङमा हाल १९ वटा क्रसर उघोग नियमित रूपमा सञ्चालनमा छन् । जसमा ४ वटा त सुन्दरहरैचा नगरपालिका भित्र सञ्चालित छन् । सरकारी निकायको समेत रेकर्डमा मोरङका अधिकांश उघोग मापदण्ड विपरीत अवैध हिसाबले सञ्चालित भएको तथ्य छ ।
