प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको गृहनगर दमकको मेयर हुनासाथ रोमनाथ ओली एकाएक लोकप्रिय भए । कारण– उनले दमकका आदिम रैथाने धिमाल जातिको सम्मानको लागि नेपालमै पहिलो पटक फस्ट सिटिजन घोषणा गरे ।
फस्ट सिटिजन अर्थात् प्रथम नागरिक भनेर धिमाल जातिलाई घोषणा गर्नुको अर्थ धिमालहरूको आदिम आवादी र उत्पत्तिसँग दमक जोडिएकाले हो । धिमालहरू दमकमा बाहिरबाट मान्छेहरू आप्रवासन भएर आउनु अगाडिदेखि नै बसोबास गरेकाले हो ।
फस्ट सिटिजन भएपछि दमकमा धिमालहरूको आधिकारिक मान्यता र सम्मान बढ्यो । जुनसुकै पोर्टफोलियो भएका भए पनि नगरका धिमालका एक प्रतिनिधि पोडियसमा भिआइपी भएर बस्न पाए । वडाध्यक्ष वा सदस्य भएर नगरको भूमिकामा भएका धिमालले पनि प्रधानमन्त्री प्रमुख अतिथि भएको कार्यक्रममा प्रधानमन्त्रीसँग कुम जोडेर बस्न पाउने आधार फस्ट सिटिजनले दियो ।
नगरका हरेक जागिर र अन्य कार्यक्रममा आदिवासीको तर्फबाट धिमालको मुख्य मान्यता हुने भयो । धिमाल जातिको संस्कार झल्काउने २ युवायुवतीको मूर्ति नगर परिसरमा बन्यो । यसरी सीमान्त धिमालहरू फस्ट सिटिजनको घोषणा हुनासाथ एकाएक नयाँ इज्जत र प्रतिष्ठामा पुगे ।
हो ठीक यसैगरी इटहरीमा पनि यो क्षेत्रमा आदिम आवादी गरेका थारुहरू फस्ट सिटिजन हुनुपर्छ भन्ने कुरा मलाइ ‘क्लिक’ भयो । मैले यो विषयमा इटहरीका थारु अगुवाहरूसँग जिज्ञासा राखे । खासगरी थारु संस्कृतिका जानकार तथा प्राज्ञ राम धामी र थारु समुदायको नेतृत्व गर्ने इटहरीका चितनारायण चौधरी र सुशीला चौधरीसँग मैले यो कुरा उठाएँ । सबैको एउटै धारणा थियो, ‘इटहरीमा थारुलाई फस्ट सिटिजन बनाए राम्रो हुन्छ ।’ मैले यो कुराको आफूले काम गर्ने मिडियमा समाचार पनि बनाएँ ।
थारु नै रहेका इटहरीका मेयर द्वारिकलाल चौधरीसँग पनि मैले इटहरीमा थारुलाइ फस्ट सिटिजन बनाउन तपाईंको किन चासो छैन भन्ने प्रश्न गरेँ । यसमा मेयर चौधरीले लाचार र भावुक उत्तर दिए । उनले भने, ‘मलाई अहिले पनि थारुको मात्रै कुरा गर्छ भन्ने आरोप छ । अझ यो गरेँ भने मलाई त्यो आरोप लाउनेहरूले त्यही कुराको गोयबल्स प्रचार गरेर राजनीति सक्छन् ।’
मैले दाङको तुलसीपुर नगरमा थारु भाषालाई थारु मेयरले नै कामकाजी भाषा बनाएको र काठमाडांैमा नेवार समुदायका मेयर केशव स्थापितले नेपाल भाषालाई कामाकाजी भाषा बनाएको उदाहरण दिँदा पनि मेयर चौधरी ‘कन्भिन्स’ भएनन् । अझ ती सबै तत्कालीन एमालेकै मेयरहरू हुन् भन्दा पनि मेयर चौधरी ‘कन्भिन्स’ हुन सकेनन् ।
मेयरसँगै दर्जन वडाध्यक्ष र थुप्रै थारुहरू जनप्रतिनिधिहरू हुँदा पनि इटहरीमा थारु भाषालाई पनि नेपालीसँगै सरकारी कामकाजको भाषाको मुद्दा नगरकार्यपालिकामा उठेको छैन । न त दमकमा जस्तै फस्ट सिटिजन बनाउने कुरामा कुनै सार्वजनिक बहस भएको छ । केवल आदिवासी सङ्ग्रहालय र अन्य खुद्राखुद्री भौतिक पूर्वाधारका कामहरूमा इटहरी उपमहानगरका कागजी कामहरू भइरहेका छन् । तर, दीर्घकालीन महत्वको र यो क्षेत्रका रैथाने थारुहरूको संस्कृति, संस्कार अनि भाषालाई उच्च मान्यता दिनेगरी ‘फस्ट सिटिजन’का कुनै पनि कामहरू भएका छैनन् ।
यसकारण इटहरीमा थारु हुनुपर्छ ‘फस्ट सिटिजन’
इटहरीको नाम थारु भाषासँग जोडिन्छ । इटहरीका पुराना निजी जग्गा जमिनको सबै स्वामित्वको इतिहास खोज्दा थारुहरू भेटिन्छन् । अरु त अरु हाल इटहरीका चोकमै रहेको अर्बाैँ मूल्यको नगरपालिकाको जग्गा अनि पोखरी दिने दाताहरू पनि थारु नै हुन् । इटहरीलाई पहाड अनि भारतबाट आप्रवासीहरू आउन योग्य बनाउनमा थारुहरूको ठूलो योगदान छ । खासमा इटहरीबाट थारुहरूको इतिहास बिर्सिँदा इटहरी पूर्णत अपूर्ण हुन्छ ।
कुनै बेला ९० प्रतिशतभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएका थारुहरू इटहरीमा घटिरहेका छन् । थारुको सङ्ख्या नघट पनि आप्रवासीहरूको सङ्ख्या जग्गा प्लटिङसँगै बढेकाले उनीहरू अल्पमतमा पर्ने क्रममै छन् । २०६८ सालको जनगणनामा इटहरीमा थारुहरूको जनसङ्ख्या १९ प्रतिशत हाराहारी मात्रै छ । १ लाख ४० हजार ५ सय १७ जनसङ्ख्यामा जम्मा २७ हजार २ सय १० मात्रै थारु छन् । यो सङ्ख्या अब ३ वर्षपछि २०७८ सालमा गनिने नयाँ जनगणनामा सङ्ख्या थप कम हुनेछ ।
एकातिर सङ्ख्यामा थारुहरू पहाडका खसआर्य, आदिवासी अनि भारतबाट आएका मानिसको जनसंख्याको कारण चेपुवामा छन् । संस्कृतिकै क्षेत्रमा पनि थारु संस्कृतिको अतिक्रमण बढ्दो छ । थारुका बच्चाहरू क्रमशः आफ्नो मातृभाषा बिर्सन थालेका छन् । अझ धर्म परिवर्तन गराएर थारुहरूको पुरानो संस्कार मासिने क्रम पनि इटहरीमा चर्को रूपमा बढेको छ । थारु बस्तीमा खुलेका चर्चहरूले थारुहरूको पुरानो संस्कार एकएक गर्दै उखेलेर उनीहरूको मौलिकता मासिरहेको छ ।
थारुहरूले इटहरीको सरकारी ‘जब मार्केट’मा अन्य क्षेत्रबाट आएका आदिवासीहरूसँग भिड्न नसकेर जनजाति कोटामै जागिर गर्न पनि समस्या छ । अरु त अरु यहाँका रैथाने थारुहरू इटहरीको आदिवासी जनजाति महासंघको निर्णायक तहमा पनि छैनन् । जसरी धरानको जनजाति सङ्गठनको नेतृत्वमा त्यहाँका रैथाने किराँती अनि लिम्बूहरू छन् । इटहरीमा थारुहरूको त्यो अवस्था छैन । आज किराँती क्षेत्रको राई इटहरीको आदिवासी जनजाति सङ्गठनको नेता बन्न सकेका छन् तर, इटहरीका थारु बाहिर त परै जाओस् इटहरीमै पनि नेतृत्वको मुख्य हर्ताकर्ता बन्न सकेका छैनन् । केही वर्ष अगाडि मात्रै इटहरीमा आएर डेरा गरेर बस्नेहरू पनि जनजाति सङ्गठनका नेता छन् । इटहरीमै पहिलेदेखि आवादी गरेर बसेकाहरू नेतृत्वमा छैनन् ।
यत्तिका धेरै आधार हुँदाहुँदै इटहरीमा थारुलाई ‘फस्ट सिटिजन’ बनाउने कुरा उठेको छैन । आदिवासी जनजातिको अधिकार र स्थानीय अपनत्वको कुरा चर्कोगरी उठाउने सङ्गठनहरूले पनि यो कुरामा सार्वजनिक समर्थनका बहसहरू गरेका छैनन् ।
ठीक छ थारुहरूले बोल्न जानेनन् अब हामी स्थानीय संस्कार, संस्कृति अनि आदिवासीका मौलिकता जोगाउनुपर्छ भन्नेहरूले कम्तीमा यसको बुलन्द समर्थन गर्नुपर्छ । आज विश्व आदिवासी दिवस हो । यो दिन यो बहसको लागि एक सुन्दर र शक्तिशाली प्रस्थानबिन्दु हुन सक्छ ।
_1720278409.jpg)
