पथरीः ‘बनमाराले वनै खायो.....’ बोलको गीत बढ्दो बन विनाशसँगै अहिले नेपालको सन्दर्भमा एकदमै उपयुक्त भएको छ । अन्य देशको जङ्गलमा पाइने बनमारा विभिन्न माध्यमबाट नेपालसम्म आइपुगी फैलिएर यहाँका अधिकांश रुख बिरुवालाई विस्थापित गरिरहेको छ । वन फँडानी भएको क्षेत्रमा फैलिएको बनमाराले मोरङको अधिकांश जङ्गल प्रभावित भएको छ ।

मोरङको बेलबारी, पथरी, कानेपोखरी, लेटाङ, केराबारीलगायतका क्षेत्रमा पर्ने जङ्गलमा बनमाराको प्रकोप पछिल्लो पाँच वर्षमा अत्यधिक वृद्धि भएको छ । विशेषगरी जङ्गल अतिक्रमण भएको क्षेत्र र बन फँडानी भएको स्थानबाट बनमारा व्यापक रूपमा फैलिइरहेको छ ।

बनमारा मोरङलगायत तराईका जिल्लाहरूमा रहेका बन क्षेत्रमा फैलिएर अन्य जातका जडिबुटी र उपयोगी बिरुवा उम्रन नदिएकाले समस्या आएको बन उपभोक्ता समूहको भनाइ छ । मोरङको तराई क्षेत्र र केही पहाडी क्षेत्रका जङ्गलमा समेत बनमारा सघन रूपमा बिस्तार भएको छ । बनमाराको प्रकोप दोब्बर अनुपातमा बढेपछि विशेषगरी कडा काठ उत्पादन हुने सालक बिरुवाहरू मासिने क्रम बढेको सामुदायिक बन उपभोक्ता महासङ्घ मोरङका अध्यक्ष अग्नि पौडेलले बताए । यसलाई नरोक्ने हो भने जङ्गल क्षेत्र मरुभूमिमा परिणत हुने खतरा रहेको उनले औँल्याए ।

गाई गोरुले पनि नखाने र दाउरा बाल्न पनि काम नदिने भएकाले उपयोगविहीन यस झारले वन संरक्षणमा समस्या आएको मोरङको लेटाङभोगटेनीस्थित नमुना सामुदायिक बन उपभोक्ता समूहकी सचिव खुशमाया घिमिरे बताउँछिन् ।

यसले जङ्गलभर फैलिएर अरु बिरुवालाई उम्रिनै दिँदैन । यसलाई स्थायी रूपमा निर्मूल पार्न निकै मुस्किल हुने पथरीशनिश्चरे–३ स्थित चौतारी सामुदायिक वन उपभोक्ता समूहका अध्यक्ष मेघराज चापागाई बताउँछन् ।

नेपालमा करीब २० वर्षअघि सघन रूपमा देखा परेको बनमारा देशभर फैलिइसकेको विराट साइन्स क्याम्पस विराटनगरका प्राध्यापक रामचन्द्र अधिकारी बताउँछन् । अधिकारीले ठूला रुखहरू मासिँदै गएपछि बनमाराले त्यस्ता क्षेत्र ढाक्दै जाने र नयाँ बिरुवाहरू हुर्कन नसक्ने अवस्था आउने बताए । उनका अनुसार ठूला रुखहरूका कारण घाम नछिर्ने स्थानमा बनमाराको प्रसार कम हुन्छ भने ठूला रुख मासिएर जमिनसम्म सहजै घाम छिर्ने स्थानमा छिटो फैलने गर्दछ । मोरङमा खासगरी मिकानिया माइक्रान्ट्रा नाम गरेका बनमाराको प्रकोप बढी देखिएको छ । त्यसैगरी ल्यान्टेना क्यामेरा, युपाटोरियम एडेनोफोरम, क्रोमोलिना हिस्टे«रोफोरम नामक बनमारा नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा फैलिएको प्राध्यापक अधिकारीले जानकारी दिए ।

यसमध्ये सेतो डाँठ र ठूला पात भएका बनमारा तराई क्षेत्रमा ज्यादा देखिएको छ । काला डाँठ र सानोसानो बुट्यान हुने बनमारा पहाडी गाविसका जङ्गल क्षेत्रमा देखिएको छ । बनमारा अत्यन्त आक्रामक, घुसपेठिया र अवसरवादी वनस्पति हो ।

जिल्ला वन कार्यालय मोरङका प्रमुख डाक्टर विनोद देवकोटाका अनुसार मोरङमा माइकेनियाको समस्या गम्भीर रूपमा देखिएको छ । सामुदायिक बन र राष्ट्रिय बनभित्र बर्खामा माइकेनियाको बोटलाई सफा गर्ने गरिए पनि यसको उन्मूलन भने गर्न नसकिएको उनको भनाइ छ । विभिन्न झारहरूको प्रभाव न्यूनीकरण गर्न विशेष कार्यक्रम नै सञ्चालन गर्नुपर्ने उनको धारणा छ । जिल्ला वन अधिकृत देवकोटा माइकेनिया फुल्नुअघि नै काटेर सफा गर्न सके यसको प्रभाव केही हदसम्म न्यून गर्न सकिने बताउँछन् ।

माइकेनिया, पार्थेनियम, बनमारा लगायतका झारलाई वनजङ्गलबाट उन्मूलन गर्न नसकिए पनि यी झारबाट ब्रिकेट बनाउन सकिने र यसलाई कोइलाको विकल्पका रूपमा प्रयोग गर्न सकिने उनले बताए । फूल र बिउको अत्यधिक उत्पादन क्षमता भएको वनमाराको प्रकोप नियन्त्रण गर्न त्यसको अत्यधिक उपयोग गर्नुपर्ने अधिकृत देवकोटाको सुझाव छ । कृषकहरूलाई वनमाराको मल र ब्रिकेट उत्पादन गर्नेतर्फ अग्रसर गराए बनमाराको बिस्तारलाई रोक्न सकिने उनको भनाइ छ ।

२ सय वर्षअघि दक्षिण अमेरिकाको मेक्सिको, पेरुलगायतका केही मुलुकमा देखा परेको बनमारा औद्योगिक क्रान्तिपछि नेपालमा पनि देखा परेको थियो । विभिन्न माध्यमबाट बनमाराको बीउ नेपाल भित्रिएको हो । अफ्रिकी मुलुकबाट भारत हुँदै भित्रिएका झारले नेपालका संरक्षित क्षेत्रमा रहेका दुर्लभ वनस्पति, वन्यजन्तुको वासस्थान, आहारलाई प्रतिकूल प्रभाव पार्न थालेपछि समग्र संरक्षण अभियानमा चुनौती थपिएको छ ।

दक्षिण अफ्रिकाको जङ्लमा पाइने माइकेनिया र उत्तर अमेरिकी जङ्गलमा पाइने पार्थेनियम नाम गरेका झार भारतको बाटो हुँदै नेपाल भित्रिएका हुन् । भारतको आसाम हुँदै केही वर्ष पहिले इलामका जङ्गलमा देखिएको माइकेनिया झार हाल कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष, पर्सा वन्यजन्तु, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज हुँदै नवलपरासी, कपिलवस्तु, दाङ, बाँकेका जङ्गलसम्म फैलिएको छ । यसले नेपालका कतिपय रैथाने वनस्पतिसमेत लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन् । झार रूखमा झाँगिदै जाने र घाँसे मैदान, सिमसार क्षेत्र, नदी किनार ढाक्ने भएकाले साना बोटहरू मर्दै जाने र रूखमा झार झेलिँदा रूखहरूसमेत सुक्ने गरेका छन् ।

यसको प्रभावलाई कम गरे वन्यजन्तु, वनस्पतिमाथिको प्रभाव पनि कम हुने र अर्काेतिर वैकल्पिक ऊर्जाको रूपमा पनि विकास गर्न सकिने भएकाले यी झारहरू काटेर उपयोग गर्ने प्रविधि अवलम्बन गर्न जरुरी रहेको जानकारहरू बताउँछन् ।