सायद, मह (मदनकृष्ण–हरिवंश) जोडीको टेलिफिल्म ‘सुर बेसुर’ हुनुपर्छ, पात्र हरिवंश आचार्यले आपूm जहिले पनि दौडमा पहिलो भएको बताउँदै कारण दिएका छन्, ‘छिमेकीको कुखुरा बोकेर (?) एक्लै कुदेको । छिमेकीहरूले पछाडिबाट लखेटेको ।’
पञ्चायतकालको एकदलीय चरित्रलाई व्यङ्ग्य गरिएको त्यसबेलाको उदाहरण आज पनि उस्तै देखिएको छ । जबकि नेपालको राजनीतिमा आप्mनो अस्तित्वको लागि सहकार्यमात्र होइन आवश्यकताअनुसार एकीकरणको समेत उदाहरण सार्वजनिक भइसकेको छ । तर, स्थान विशेष वा प्रादेशिक भूगोलको राजनीति गर्ने राजनीतिक दलहरू एक्लै कुदेर प्रथम हुने चिन्तनबाट मुक्त हुन सकेको देखिन्नँ । जो मूल रूपले पहिचानवादी शक्तिको नाममा जडसूत्रवादी चिन्तनमात्रै हो ।
नेपालको केन्द्रीय राजनीतिमा आधारभूत दर्शन वा विचार मिल्ने शक्तिहरू एकीकरण वा विलयको प्रक्रियामा आएर नयाँ मोड ल्याइसकेको छ । केन्द्रीय राजनीतिको यो अवस्थालाई विश्लेषण गर्दै प्रदेश–१ को पहिचानी नामको लागि अब प्रादेशिक शक्तिहरूले एक्लै कुदेर प्रथम हुनेभन्दा पनि सँगै हिँडेर सँगै प्रथम हुने चिन्तन बोक्नैपर्ने देखिएको छ ।
यसबेला प्रदेश–१ को नामाकरण के हुने भन्ने सवाल गम्भीर रूपमा उठिरहेको बेला प्रादेशिक भूगोलमा रहेका पहिचानवादी शक्तिहरू क्रान्तिकारी हुने वा बनिने नाममा एक्लै कुदिरहेका छन् । यसले व्यक्तिको महत्वकांक्षालाई त पूरा गर्ला तर अधिकार प्राप्तिको सवालमा फेरि पनि ‘हात लाग्यो शून्य’मा झर्नुपर्ने देखिन्छ ।
प्रदेश नामकरणको महत्वपूर्ण घडीमा आधारभूत दर्शन वा विचार मिल्ने शक्तिहरू एक ठाउँमा केन्द्रित हुनुपर्ने बेला केही शक्तिहरू च्याब्रुङ बजाउँदै आप्mनै लय हालिरहेका छन् । तर, आप्mनै सुरका ती लयहरू मुख्य लय वा धारभन्दा कोशौं पर र फरक कोणमा उभिएका छन् । अर्थात्, पहिचानसहितको सङ्घीयताको विपक्षमा देखिएको केन्द्रीय शक्तिको मनोविज्ञान र चाहनालाई हामी आफैँले मलजल गरिरहेका छौं ।
हामी च्याब्रुङ बजाउनेहरू आप्mनै लय वा धारलाई अन्तिम सत्य मानिरहेका छौं । आफैँलाई मात्र अन्तिम सत्य मान्ने प्रादेशिक राजनीति गर्ने शक्तिको यस्तो मनोविज्ञानले प्रदेश–१ लाई पहिचानी नाम दिन केन्द्रीय शक्तिलाई थप बल पुगेको छ । खासमा राजनीतिमा अहिले देखिएको अवस्था न्यून क्षतिमा अधिकतम प्राप्तिको तयारी गर्नु हो ।
पहिचानसहितको प्रदेशको नामकरणको सवालमा आधारभूत दर्शन वा विचार मिल्ने शक्ति एक ठाउँ नआई सुखै छैन । एकले अर्काेलाई निषेध गर्दा निषेधले ल्याउन सक्ने प्रतिफलको पनि आँकलन गर्न जरुरी छ । मुख्यतः प्रदेश–१ को पहिचानी नाम ‘किरात प्रदेश’ लाई आधारभूत रूपमा स्वीकार गरेर जान सके जनदबाब सिर्जना गर्न सक्ने देखिन्छ । ‘किरात’ नाम वैदिक कालदेखिको निरन्तरता वा इतिहासमा उल्लेखित भएको हुनाले पनि अन्य प्रचारमा आएको नामजस्तो साम्प्रदायिक पनि देखिन्नँ ।
प्रा.डा. टङ्क न्यौपाने, प्रा.डा. युवराज सङ्ग्रौला, प्रा.डा.जगमान गुरुङ, विश्लेषक तथा पत्रकार भवानी बराल (थाहा खबर अनलाइनको लेख–लिम्बूहरू किरात हुन् ?) विद्वान कमल तिगेला लिम्बू (कमल तिगेलाको सङ्घीय प्रस्ताव, पुस्तक ‘यस्तो हुनुपर्छ राज्यको संरचना’) जस्ता विद्वत वर्गले ‘किरात’ नामलाई अस्वीकार गर्न सकेका छैनन् ।
किरात नामले सम्पूर्णतालाई सम्बोधन गर्ने भएकाले पनि प्रदेश–१ को नामकरण किरात प्रदेशलाई शिरोपर गरेर एकीकृत शक्ति निर्माण गर्न सके हामीले खोजिरहेको प्रदेशको पहिचानी नाम पाउन सक्छौं । यो बेला एकले अर्काेलाई अस्वीकार गरेर सानो साधन टेम्पोको चालक हुनुभन्दा पनि आधारभूत दर्शन वा विचार मिल्ने अर्काे शक्तिलाई स्वीकार गरेर जेट विमानको पाइलट हुनु नै बुद्धिमानी ठहर्छ ।
यद्यपि, प्रदेश–१ को पहिचानी नामको लागि एक ठाउँ भेला हुन नसक्नु आप्mनै च्याब्रुङको धुनमात्र सुरिलो र ठूलो लाग्ने हुनु हो । पहिचानवादी शक्तिहरू यस्तोखाले भ्रम र मनोविज्ञानबाट मुक्त हुन जरुरी छ, जसरी तत्कालीन नेकपा (माओवादी)ले हतियारको राजनीतिले मात्र राजनीतिक परिवर्तन सम्भव देखेन र अर्काे रणनैतिक बाटो अख्तियार गरेका थिए । जुन, बाटोका कारण आज हामी प्रदेश पहिचानी नामको बहस गरिरहेका छौं ।
पहिचानवादी शक्ति एकले अर्काेलाई समर्थन गरेको अहिलेको ज्वलन्त उदाहरण हेर्ने हो भने स्पेनको क्याटालन आन्दोलनलाई लिन सकिन्छ । राजनीतिक रूपले सन् १९२२ देखि स्वतन्त्र क्याटालन देशको माग गर्दै आएको स्पेनको क्याटालोन क्षेत्रभित्र जातीय वा भाषिक हिसाबले ४ समुदायको वर्चस्व छ । क्याटालन, कास्तिललानो, बास्क, र गालिसिका यी ४ समुदायले क्याटलन स्वतन्त्रता आन्दोलनलाई भरपुर सहयोग गरिरहेका छन् । उनीहरूको बुझाइ छ, क्याटालन त्यहाँ बसोबास गर्ने ऐतिहासिक जाति क्याटालोनियनहरूको हो । त्यसैले स्पेनबाट छुट्टिएर क्याटालोन देश निर्माणको लागि सबै प्रकारको सहयोग गरेको छ । यहाँसम्म कि क्याटोलन क्षेत्र स्पेनमा रहने कि अलग रहने भन्ने विषयमा मतदान (सन् २०१७ अक्टोबर १) हुँदा सबैले स्वतन्त्रताको पक्षमा मतदान गरेका थिए । रमाइलो कुरा त के भने क्याटालन क्षेत्रमा रहेका बास्क जाति जो स्पेन र फ्रान्समा फैलिएर रहेको छ (जसले बास्क स्वतन्त्र राष्ट्रको लागि सन् १९५९ देखि सन् २०११ सम्म हतियार उठाएको थियो । )ले क्याटालन स्वतन्त्रताको पक्षमा मतदान वा आवाज उठाइरहेको छ ।
बास्क जातिको आन्दोलनले राम्रो गरि बुझेको कुरा के हो भने क्याटालन स्वतन्त्र नभई हामी स्वतन्त्र हुन सक्दैनौं । त्यसैले उनीहरूबीच एकापसलाई सहयोग वा समर्थन गरिरहेका छन् । बास्क जातिले कहिले पनि ‘हामी हतियार उठाएर आएको’ भन्ने दम्भ पालेको देखिन्नँ । बास्क जातिले स्पेनी सत्ताको चरित्रलाई राम्रोसँग बुझेको कारणले नै आधारभूत दर्शन वा विचार मिल्ने शक्तिहरूबीच कार्यगत एकता गरेर आप्mनो भविष्य पनि सुनिश्चित गर्न खोजिरहेको छ । एकले अर्काेलाई सम्मान र सहकार्य गरेकै कारणले स्पेनको फुटबल क्लब बार्सिलोनाले फुटबलमात्र खेलिरहेको छैन, आप्mनो मैदान अल क्लासिकोमा स्वतन्त्र क्याटलनको झण्डा पनि फर्फराउने गरेको छ । अर्थात्, खेलमार्फत् पनि स्वतन्त्र क्याटालन आन्दोलनलाई उचालिरहेको छ ।
प्रदेश–१ को पहिचानी नामकरणको सवालमा एउटै समाजिक, सांस्कृतिक र मनोविज्ञानको पृष्ठभूमिबाट आएका पहिचानवादी शक्ति एक कित्तामा उभिनै पर्छ । एक्लै दौडेर ‘सुर बेसुर’ टेलिफिल्मको पात्रको चरित्रलाई पुनरावृत्ति गर्नु भन्दा हातेमालो गरेर सहकार्यको राजनीतिलाई सम्मान गर्न सक्नुपर्छ । आन्दोलनलाई निर्णायक बनाउने सोच गर्ने हो भने आप्mनो भूमिका वा मुद्दा कमजोर हुने आशङ्का पाल्नु हुन्न । एउटा राजनीतिज्ञ त्यो मनोदशाभन्दा माथि उठ्न सक्नुपर्छ ।
आपूmलाई केन्द्रमा राख्ने र केन्द्रमा नपरे आन्दोलनमा सहकार्य नगर्ने मनोविज्ञान बोकेकाहरूले जर्मनीको इतिहास हेरे हुन्छ । दुई फरक देश पूर्वी जर्मनी र पश्चिम जर्मनी पनि मिलेर एउटै देश जर्मनी बनेको छ । दोस्रो विश्वयुद्ध समाप्तिसँगै निर्माण भएको पूर्वी जर्मनी र पश्चिम जर्मनी देशभित्र भूगोल अनुकूल सम्भावित नेतृत्वहरू थुप्रै जन्मिएका थिए । तर, पनि बर्लिनको पर्खाल (सन् १९८९ नोभेम्बर ९) भत्काउँदै दुवै देशका नेताहरूले आप्mनो अहङ्कार र महत्वकाङ्क्षा त्यागेर एउटै जर्मनी देश बनाए । एउटै जर्मनी देश बनाउनको लागि पूर्वी जर्मनका प्रधानमन्त्री हान्स मोड्रो र पश्चिम जर्मनका चान्सलर हेल्मुट कोलले सकारात्मक भूमिका नखेलेको भए जर्मनीको पुनः एकीकरण सम्भव थिएन ।
तत्कालीन नेताहरूले आप्mनो राजनीतिक भविष्य जर्मनीको समृद्धिसँग जोडेर हेरेकाले नयाँ र शक्तिशाली जर्मनी देशको उदय भयो । जर्मनीको यो इतिहासले हामीलाई नेताको नायकत्वलाई स्थापित गराउने महत्वकाङ्क्षा राख्नुभन्दा पनि भविष्यको पुस्तालाई कता लाने वा के योगदान दिने भन्ने सकारात्मक पाठ दिएको छ ।
जर्मनी एकीकरणपछि नेतृत्वमा हान्स मोड्रो आएनन् तथापि उनको योगदानले आधुनिक जर्मनी स्थापना गर्न मद्दत ग¥यो । प्रदेश–१ को पहिचानी नामको सवालमा पनि पहिचानवादी शक्तिहरूले प्रदेशलाई साझा पहिचानी नाम दिलाउनको लागि पहल गर्नु आवश्यक छ । साझा पहिचानी नाम छोडेर ‘मेरो–तेरो पहिचान’ मा मुद्दा केन्द्रित भयो भने पहिचानी नाम दिने ऐतिहासिक अवसरबाट समग्रमा पहिचानवादी शक्तिहरूको हार हुनेछ ।
मुद्दालाई ‘तेरो–मेरो’ मा केन्द्रित गर्ने हो भने अल्पकाललाई केही नेतृत्वहरू स्थापित हुन सक्छन् वा उनीहरू देवत्वको रूपमा पुजिएलान् । या, उनीहरूको व्यक्तिगत श्रीवृद्धि वा नायकत्व स्थापित होला, समग्र मुद्दाको अवस्था बेवारिसे हुन्छ ।
नेतृत्वले आप्mनो अहङ्कार वा महत्वकाङ्क्षलाई त्यागे दुई जर्मनी पनि एक हुन सक्छ भने प्रदेश–१ को पहिचानी नाम ‘किरात प्रदेश’ राख्नमा त्यति ठूलो सकस हुने केही तर्क देखिन्नँ । प्रदेश–१ को पहिचानी नाम ‘किरात प्रदेश’ हुने आधारहरूमा इतिहास मिल्छ, संस्कृति मिल्छ, भूगोल मिल्छ, मनोविज्ञान मिल्छ, नृवंश शास्त्र मिल्छ, ऐतिहासिक निरन्तरता मिल्छ तर नमिलेको के त ? स्पष्ट, अहङ्कार र महत्वकाङ्क्षा ।
माथि नै पनि भनियो, स्पेनको क्याटालन स्वतन्त्र आन्दोलनमा अर्काे स्वतन्त्र आन्दोलन चलाइरहेको बास्क जातिले पनि समर्थन गरिरहेको छ । अर्थात्, एउटा शक्तिले अर्काे आधारभूत दर्शन मिल्ने शक्तिलाई सहयोग गरिरहेको छ । तसर्थ, नेतृत्वले लामो दृष्टिकोण दिन सके प्रदेश–१ लाई साझा पहिचानी नाम ‘किरात प्रदेश’ बनाएर पछिल्लो चरणमा किरात प्रदेशभित्रबाट अर्काे पहिचानी सङ्घीय प्रदेश खोज्न सजिलो हुन्छ । नेतृत्व खुम्चिए आपूmलाई देवत्वकरण गर्ने वा आन्दोलनको नेता भइरहने सुअवसर पनि हो ।
(यो लेखकको निजी विचार हो)