कोरोना, लकडाउन र खानपान

कोरोना भाइरसको भय बढेसँगै समाजमा अनेक कुराहरु आए, खासगरी खानपानलाई लिए । यस्तो कुरा खाए कोरोना लाग्दैन, यस्तो खानाले भाइरस हटाउन सकिन्छ । इत्यादि ।

कुनै पनि जीवाणुको संक्रमण हुन नदिन खानाको प्रत्यक्ष भूमिका हुने भएता पनि कुनै खाना खाँदा संक्रमण नै नहुने वा निको हुने भन्ने सत्य होइन । अर्को्तिर घरमै बसिरहनुपर्ने अहिलेको बाध्यतासँगै खानापानमा अपनाउनुपर्ने सावधानीमा ख्याल नपु¥याउँदा दीर्घकालमा त्यसले प्राणघातक रोग निम्त्याउने खतरा पनि त्यत्तिकै हुन्छ ।
त्यसैले यस आलेखमा रोग प्रतिरोधी क्षमता मजबुद बनाउने खाना र लकडाउनका बेला घरमै अपनाउनुपर्ने सावधानीका बारेमा चर्चा गर्न खोजिएको छ ।

रोग प्रतिरोधी क्षमता बलियो बनाउने खाना

विशेषगरी रोग प्रतिरोधी क्षमता मजबुद बनाई बाह्य संक्रमणलाई निस्तेज पार्न खाना र जीवनशैलीकै मुख्य भूमिका हुन्छ । सामान्यतयाः रोग प्रतिरोधी प्रणाली एन्टिबडीहरू, रक्त कोषिकाहरू, प्रोटिन तथा अन्य विभिन्न रसायनद्वारा बाह्य संक्रमण रोक्न बनेको हाम्रो शरीरभित्रको फौज हो ।

शरीरको रोग प्रतिरोधी क्षमता बढाउनका लागि विशेषगरी भिटामिन सी पाइने अमिला प्रजातिका फलफूलहरू जस्तैः कागती, अमला, किबी, जुनार, अम्बा, लिची, मेवा, स्ट्रबेरीजस्ता फलहरू तथा ब्रोकाउली, पालुंगो आदि खानु पर्दछ ।
भिटामिन सीले हाम्रो रोग प्रतिरोधी क्षमता (इम्युनिटी) बढाउने भएकाले यसलाई इम्युन भिटामिन पनि भनिन्छ । भिटामिन सी एक शक्तिशाली रसायन हो जसले कोषहरूलाई स्वस्थ राख्न र बाहिरी संक्रमणसँग लड्न चाहिने एन्टिबडीहरूको स्वास्थ्यलाई राम्रो बनाउँदछ । यसले कोषहरूमा अक्सिडेटिभ तनाव कम गर्न तथा एन्टिअक्सिडेन्ट रूपमा पनि भूमिका खेल्दछ ।

जीवाणुको सामान्य संक्रमण निस्तेज पार्ने गुण भएकाले लसुन, अदुवा, बेसारजस्ता मसलालाई प्राकृतिक एन्टिबायोटिक भनिन्छ । अनुसन्धानहरूका अनुसार लसुनमा एलिसिनजस्ता सल्फर भएका रसायन हुन्छन् जसले प्रतिरोधी क्षमता बढाउन मद्दत गर्दछ । लसुनले रक्तसञ्चार सन्तुलनमा राख्न र धमनीहरू स्वस्थ राख्न पनि मद्दत गर्दछ ।

त्यस्तै अदुवामा हुने जिन्जेरोलजस्ता रसायनले दुःखाइ कम गराउने तथा शरीरलाई स्फुर्त राख्न सहयोग गर्दछ । खानेकुरा पहेँलो बनाउन हालिने प्राकृतिक रङ बेसारले खानालाई आकर्षक मात्र बनाउँदैन यसमा हुने कुर्कुमिनजस्ता रसायनले बाहिरी संक्रमण निस्तेज पार्न र कोषहरूको क्षयीकरण रोक्न भूमिका खेल्दछ ।

हाम्रो रोग प्रतिरोधी प्रणालीका लागि नभई नहुने लिम्फोसाइडहरूको उत्पादनका लागि एमिनो एसिड नभई हुँदैन । एमिनो एसिड प्रोटिनको सानो रूप हो । बदाम, आल्मन्ड, काजु, चना, टुसा उमारिएका गेडागुडी, अन्डा, माछा, मासु प्रोटिनका स्रोत हुन् ।

पशुपंक्षीजन्य स्रोतबाट पनि भाइरस आउन सक्ने भएकाले माछा, मासु, अन्डा खाँदा भने राम्ररी पकाएर मात्र खानु पर्दछ । त्यस्तै भिटामिन ‘ई’ मा हुने एन्टिअक्सिडेन्ट गुणले कोषको क्षयीकरण रोक्ने तथा छालालाई पनि स्वस्थ राख्ने भएकाले यसलाई सुन्दरी भिटामिन (ब्युटी भिटामिन) पनि भनिन्छ । गाँढा हरियो रङका सागपातहरू, सूर्यमुखीको बिया, ओखर, बदामजस्ता नट्सहरू, एभोकाडो, ब्रोकाउली, पालुंगो आदि यसका प्रमुख स्रोत हुन् ।

पाइरोडोक्सिनको नामले पनि चिनिने भिटामिन बी ६ शरीरमा हुने कयौ रासायनिक प्रतिक्रियामा संलग्न हुने भिटामिन हो । राता रक्त कोषिकाहरूको उत्पादनमा पनि यसको ठूलो भूमिका हुन्छ । सूर्यमुखीको बिँया, पिस्ता, चिकेन, माछा, अन्डा, चना, केराउ, तोफु, सखरखण्ड, दूध आदिमा यस्तो भिटामिन पाइन्छ ।

विभिन्न अध्ययनहरू अनुसार प्रोबायोटिकले पेटमा भएको रिसेप्टरहरूको नियमन मार्फत डेन्टिटिक कोष, म्याक्रोफेज, टी र बी लिम्फोसाइडलाई सन्तुलनमा राखी रोगप्रतिरोधी क्षमता (इनेट तथा एडब्टिभ इम्युनिटी) बढाउदछ । पाचन प्रणालीको स्वास्थ्यका लागि पनि फाइदाकर मानिने प्रोबायोटिकका स्रोतहरू प्रोबायोटिक दही, चीज, फर्मेन्टेसन गरिएका खानाहरू जस्तै किनेमा (लिम्बु जातिको परम्परागत खाना), गुन्द्रुक, किम्ची, मिसो, टेम्पे आदि हुन् । यसका साथै मनतातो पानी पिइरहने, पोषिलो, झोलिलो सुप पिइरहने तथा चिन्तामुक्त रहनेजस्ता व्यवहारले पनि रोग प्रतिरोधी क्षमता कायम राख्दछ ।

लक डाउनको खानपान

– यो समयमा आवश्यकता पनि बढी खाइरहने गर्नु हुँदैन । शरीरलाई आवश्यक पर्नेभन्दा बढी क्यालोरी खाँदा बोसोका रूपमा जम्मा हुँदै जाने र प्राणघातक रोगको खतरा निम्तिन्छ । बजार पसलहरू बन्द भएको अवस्थामा विभिन्न खालका खानेकुराहरू मिलाएर खान नसकिएता पनि आफूसँग उपलब्ध खानालाई मिलाउने मामिलामा भने कन्जुस्याइँ गर्नु हुँदैन ।

(हामीलाई चाहिने पोषक तत्व कुनै एकै खालको खानामा मात्र नपाइने भएका उपलब्ध खानाहरू मिलाउनु नै बुद्धिमानी हुन्छ । विशेषगरी अन्नबाट बनेका खाना (भात, रोटी, चाउचाउ, बिस्कुट आदि) आलुजस्ता कन्दमूल मात्र खाँदा क्यालोरी आवश्यकताभन्दा बढी हुन सक्छ तर अत्यावश्यक भिटामिन, खनिज, प्रोटिनको कमी हुन सक्छ ।

यस्ता पोषक तत्व शरीर सञ्चालनका लागि नभई नहुने मात्र हैन रोग प्रतिरोधी क्षमता बढाउन पनि भूमिका खेल्दछन् । त्यसैले प्रोटिनका लागि दाल, गेडागुडीहरू, उपलब्ध भएसम्म माछा, मासु, अन्डा राम्ररी पकाएर खाने, हरियो सागपात फलफूलहरू पाएसम्म खाने, सागपात नपाएमा गुन्द्रुक, सिन्की, मस्यौराजस्ता सुकाएर राखेका तरकारी खाने गर्नु पर्दछ ।

(खानाको योजना बनाउँदा पोषणको दृष्टिले बढी जोखिममा रहेका वर्गहरू गर्भवती, सुत्केरी, स्तनपान गराउने महिलाहरू, बालबच्चा, वृद्ध उमेरकाहरू तथा मधुमेह, उच्च रक्तचाप, मुटुरोग भएकाहरू परिवारमा हुनुहुन्छ भने उहाँहरूलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्नु पर्दछ ।

– खानामा भात र आलुको तरकारीको झोल मात्रमा छाक कटाउनुपर्ने बाध्यता पनि धेरैको छ । आलु र चामल दुवैले दिने पोषण त्यही कार्बोहाइड्रट भएकाले क्यालोरी आवश्यकताभन्दा बढी हुने तर अन्य आवश्यक पोषक तत्व कम हुन सक्छ । त्यसैले उपलब्ध भएसम्म दाल, गेडागुडी र हरिया तरकारी खाने नभए पनि गुन्द्रुक, सिन्की, मस्यौरा मात्र भए पनि खाने गरौं । गुन्द्रुक फाइबरको पनि राम्रो स्रोत भएको हुनाले कब्जियतबाट पनि बचाउँदछ ।

– प्रोटिनका लागि पाएसम्म अन्डा, दाल, गेडागुडी खाने । माछा, मासु, अन्डा, दूध नपाएमा दाल, गेडागुडीको मात्रा बढाउन सकिन्छ । सजिलै पाइने र लामो समयसम्म राख्न मिल्ने सोयाबिन (न्युट्रेला) पनि प्रोटिनको राम्रो स्रोत हो ।

– शरीरलाई सुक्खा हुन नदिने । त्यसका लागि पानी प्रशस्त पिइरहने, चिनीजन्य पेय नखाने बरु दही, मही छ भने पानी थपेर खान उत्तम हुन्छ ।

– चिनी वा चिनीजन्य खानेकुराहरू, धेरै नुन राखेका खानेकुराहरू नखाऔं । तरकारी, अचारमा नुन धेरै नहालौं । एक वयस्कका लागि प्रतिदिन पाँच ग्रामभन्दा बढी नुन हानिकारक मानिन्छ ।

– खानामा चिल्लो प्रयोग कम गर्ने । खानेकुराहरू फ्राई गरेरभन्दा थोरै तेलमा पकाएर खाने गर्नु पर्दछ ।

– धूमपान, मद्यपानबाट टाढै रहने । पछिल्ला अध्ययनहरूले धूमपान गर्नेहरू कोरोना संक्रमणको जोखिममा हुने र उपचारमा पनि जटिलता हुन सक्ने चेतावनी दिएका छन् ।

– खाना बनाउँदा, खाँदा, खुवाउँदा सरसफाइमा ध्यान दिनु पर्दछ ।  अनलाइनखबरबाट

                                                                                                                                                लेखक पोषणविद हुन्