सङ्खुवासभाः सङ्खुवासभा जिल्लाको सदरमुकाम खाँदबरीमा खाँदबारी साना शहरी खानेपानी आयोजना सम्पन्न भएको छ । पटकपटक समय थप गरेर करिब ४३ करोडको लागतमा खानेपानी आयोजना सम्पन्न भएको हो । आयोजना सम्पन्न भएर घरघरमा धाराको पानी आए पनि खाँदबारीका बासिन्दा परम्परागत कुवा र धाराको पानीमा निर्भर छन् भन्दा अनौठो लाग्न सक्छ । यो वास्तविकता हो । खाँदबारीवासी वर्षौंदेखि कुवा र ठाउँठाउँमा भएका ढुङ्गेधारा र प्राकृतिक धाराको पानीको भरमा रहेका थिए । आयोजना सम्पन्न भएपछि र घरमै धारा आउँदा पनि शहरवासी भने ढुङ्गेधाराकै पानीतर्फ आकर्षित भइरहेका छन् ।
शुद्ध पानीको खोजीमा प्राकृतिक कुवा र धारातर्फ
शुद्ध खानेपानीको लागि उनीहरूले परम्परागत कुवा र धारा नै रोज्ने गरेका हुन् । आयोजनाको पानी शुद्ध नभएकाले स्थानीय बासिन्दा कुवा र धाराको भरमा रहेका छन् । खाँदबारीमा सञ्चालित खानेपानी आयोजनाको पानीबाट कहिलेकाहीँ लेदोसमेत आउने गरेका कारण स्थानीयले धारा र कुवाको पानी नै प्रयोग गरिरहेका छन् ।
सदरमुकाम खाँदबारी वरपर करिब १५ भन्दा बढी धारा र कुवा रहेका छन् । खाँदबारीमा बढी भीडभाड हुने कुवा तथा धारामध्ये दर्शने धारा, सातकुवा, टिके धारा, ढोलबाजे धारा, बिस्ने धारा, आकाशे कुवा, र ढुङ्गे धारा प्रमुख हुन् । खाँदबारीका स्थानीयवासीले यिनै धारा तथा कुवाको पानी प्रयोग गर्दै आएका छन् ।
आयोजनाको पानी कपडा धुन र नुहाउन
स्थानीयले आयोजनाको पानीले कपडा धुने तथा नुहाउने काम गरेका छन् । यसका साथै अन्य दैनिक उपभोग्य काममा मात्रै घरघरमा आएका धाराको पानीको प्रयोग हुने गरेको छ । सिधै पिउन नहुने भएकाले धारा तथा कुवाको भर पर्नुपरेको खाँदबारीका स्थानीय सन्तोष चापागाईंले बताए । उनले भने, ‘आयोजनाको पानीमा कहिलेकाहीँ कोलिफर्म भेटिएको पनि सुनेका छौँ । त्यसैले लाइनको पानी सिधै पिउनलाई प्रयोग गर्दैनौँ ।’
बजारीकरणले पानीको मुहान सुक्दै
तीव्र जनसङ्ख्या वृद्धि र शहरिया जीवनशैलीमा आकर्षण भएका कारण खाँदबारीमा दिनानुदिन शहरीकण बढिरहेको छ । दिनानुदिन शहरीकरण बढ्दा पानीको मुहानमा पनि प्रत्यक्ष असर परेको छ । सदरमुकाम खाँदबारीमा धेरै वटा पानीका मुहान सुकिसकेका छन् । दिनानुदिन बढेको बजारीकरणले पानीका मुहान सुक्न थालेका हुन् ।
खाँदबारी बजारमा पहिले धेरै पानीका मुहान भए पनि केही सुकिसकेको र भएका मुहानमा पनि पानीको मात्रा घट्दै गएको स्थानीय अर्जुन चापागार्इंले बताए । उनले भने, ‘खाँदबारी नगरपालिकाको गेट अगाडि एउटा कुवा थियो । त्यसको आजभोलि निशाना पनि छैन । दर्शने धारो पनि पहिले धेरै ठूलो थियो, अहिले त्यो पनि घटिसकेको छ’, उनी थप्छन्, ‘पहिले खाँदबारीमा यतिधेरै घर थिएनन् । तर अहिले शहर भइसकेको छ । पानीको मुहान संरक्षणमा कसैले चासो भने दिएनन् ।’
‘खाँदबारीको सनसाइन बोर्डिङ तलतिर निकै ठूलो धारा थियो । तर अहिले बाटो विस्तार भएका कारण त्यो धारामा मात्रै सीमित भएको छ’, स्थानीय फणिन्द्र निरौला भन्छन्, ‘धारो त छ तर पानी भने सुकिसको ।’
उनका अनुसार पहिले सो धारो निकै ठूलो थियो । ‘हाम्रा पालामा यो निकै ठूलो थियो । त्यसैको माथिबाट बाटो खनियो’, निरौलाले भने, ‘तलमाथि घरहरू बने । अहिले पानी नै सुको । पानीको मुहान संरक्षणमा ध्यान नै नदिई बाटो खनियो घर बनाइयो, अहिले मुहान नै सुको ।’
पानीको गुणस्तर अनुमगन भएन
सदरमुकाम खाँदबारीका स्थानीय धारा तथा कुवाको भरमा हुँदासमेत आयोजनाको पानीको गुणस्तर कस्तो छ भनेर खासै अनुगमन भने भएको छैन । सिङ्गै बजार धारा तथा कुवाको पानीको भरमा हँुदासमेत कुन धाराको पानी कति गुणस्तरीय छ भन्ने कुरा न स्थानीयलाई थाहा छ न त सरोकारावाला निकायलाई नै । पानीको गुणस्तर कस्तो छ भनेर स्थानीयले पनि खोजी गरेका छैनन् ।
स्थानीय स्तरमा भएका पानीको स्रोतको गुणस्तरीयता मापन त भएन नै तर खाँदबारीमा सञ्चालीत खानेपानी आयोजनाको पानी कस्तो छ भनेर स्थानीयले जानकारी पनि पाउन सकेका छैनन् । आयोजना निर्माण समितिका अध्यक्षले नै केही दिन अघि खाँदबारी नगरपालिकाकै मेयरको घरमा कोलिफर्म भेटिएको बताए पनि समितिले त्यो पानीको लाइन बन्द भने गरेन । \
समितिले दिएको जानकारीअनुसार पानीको गुणस्तर परीक्षण नापेको भने पनि अहिलेसम्म रिपोर्ट सार्वजनिक गरेर स्थानीयलाई जानकारी गराइएको छैन । कोलिफर्म भेटिएको पानी भनेर समितिका अध्यक्षले नै सार्वजनिक कार्यक्रममा बोल्दा किन धारा बन्द गर्न लगाइएन भनेर स्थानीय उपभोक्ताले खोजेका पनि छ्रैनन् । उपभोक्ताहरू पानीको गुणस्तर कस्तो छ भन्ने जानकारी पाउने कुराबाट समेत वञ्चित भएका छन् ।
