‘नागरिकता’ कविताको रचनागर्भ

जब म जिल्ला प्रशासन कार्यालय विराटनगर पुगें तब मेरा आँखा अनायासै नागरिकताको ढड्डामा परे ।

जन्मसिद्धको नागरिकता त दिने चलन थियो नै सँगसँगै लोग्नेमान्छेले पनि अङ्गीकृत नागरिकता पाउँथे । यी दुवै खाले नागरिकता गृह मन्त्रालयबाट दिइन्थ्यो । मैले अङ्गीकृत नागरिकताको ढड्डा हेर्दा देखेँ त्यहाँ सबैको जन्मस्थान कि त भारतको राजस्थान या अरु नै भारतका राज्यहरू थिए । मलाई अनौठो लाग्यो ।

नागरिकताको ढड्डामा नेपाल जन्मस्थान हुनुपथ्र्याे । तर ठीक उल्टो जन्मस्थानमा भारत देखेर मलाई नमज्जा लाग्यो । भारतीय मूलका नेपाली मानिस नागरिकता लिन आउँदा हाकिमहरूले देखाउने शिष्टाचारले पनि मलाई भित्रैसम्म घाउ बनायो । झुक्किएर दिनु अलग्गै हो तर जानीजानी भारतीयलाई नेपाली नागरिकता दिनु भनेको नेपाली माटो विदेशीहरूलाई दिनु हो जस्तो लाग्यो । तिनै अङ्गीकृत नागरिकता लिनेहरू देशका सम्मानित नागरिक कहलिने अर्काे अनौठो परम्पराले पनि मन भित्रैसम्म कुँडिरह्यो । कि धेरै दुःख हुँदा कि धेरै सुख हुँदा फुर्दाेरहेछ कविता । त्यो पल्ट निकै दुख्यो मन र लेख्न थालेँ नागरिकता कविता ।
जागिरको सिलसिलामा जब सिरहा पुगें, त्यतिबेला मधेस आन्दोलन भयो । मधेस आन्दोलनले तराई बलेको थियो । देशमा ०६२÷०६३ सालको जनआन्दोलनले दिएको गणतन्त्रको उपहारमा सरकारले ७ दलीय संयन्त्रको सहमतिमा नागरिकता टोली गाउँगाउँमा पठाउने निर्णय ग¥यो । आगो बलेको बेला गाउँमा गएको नागरिकता वितरण टोलीले दिने नागरिकताको छानबिन हुन त परै जाओस् नागरिकता पनि झोलामा अटुञ्जेल लैजान पाउने गरी व्यवहारमा लागु हुन पुग्यो । ७ दलीय संयन्त्रका लागि नागरिकताको सिफारिश दिनु कमाउधन्दा भयो । नचिनेका र नदेखेका पनि दलका कार्यकर्ता भए । नागरिकता छानबिन गर्ने भन्दा पनि जति धेरै वितरण ग¥यो उति धेरै भोट आफ्नो पार्टीले पाउँछ भन्ने मनचिन्ते चिन्तनले घर गर्न थाल्यो ।

पहाडे मूलका भन्दा मधेसी मूलका हाकिमहरू नागरिकता वितरणमा बरु केही कडा देखिए । नागरिकता टोलीमा जानु भनेको कमाउनु हो भन्ने मनोविज्ञान विकसित हुन पुग्यो । टोली प्रमुखका कुरा सुन्दा देशमा त्यति धेरै अराजकता कहिल्यै भएन । यतिसम्म कि सिरहाको माडर हुँदै भारतको जयनगरमा पुग्दा ‘यहाँ नेपाली नागरिकताका फर्म मिलता है’ भन्ने आशयका साइनबोर्ड टाँगिएका देखिन्थे । जोगबनीमा उस्तै गाईजात्रा थियो । नागरिकता लिनकै लागि भारतीयहरू नेपाल आएको खबर पत्रिकामा पढ्न पाइन्थ्यो । भुटानी शरणार्थी शिविरमा उस्तै भएको थियो ।

सन् १९५० देखि नै नेपालमा नागरिकताको मुद्दालाई मूल मुद्दा बनाएर उठाउने छिमेकी र तराई मधेसमा नागरिकताको सबाललाई लिएर राजनीति गर्ने राजनीतिक दलहरूको कच्चा खेलले मन दुखिरहेको थियो मेरो । पहाडी मूलका तराईमा आउनु र भारतीय मूलका मानिसहरू तराई मधेसमा आउनु एउटै हो भन्ने कुराको प्रचार गरेर तराईमा आगो बाल्न खोज्नेहरू उत्तिकै सक्रिय थिए । हिजो आफूलाई सगौरव भारतीय भन्नेहरूले आज निर्धक्क भएर नेपाली हँु भन्दै पौंठेजोरी खेल्न आउँदा कसको मन नदुख्तो होला ?

मैले यिनै र यस्तै घटनाक्रमलाई समेटेर विराटनगरमा हुँदा थालेर पूरा गर्न नसकेको कवितालाई सिरहामा पूरा गरें । कवितामा प्रयुक्त भाषा शैलीलाई हेर्दा आफैँलाई चित्त बुझिरहेको थिएन । २०७३ सालको कात्तिक÷ मंसिरमा जब सरकारले नागरिकतासम्बन्धी विधेयक संसदमा ल्याउने चर्चा शुरु भयो मेरो मन उद्वेलित भयो । त्यही चर्चाको क्रममा छपाउनका लागि पठाएँ अन्नपूर्ण दैकिमा ‘नागरिकता’ कविता । कविता छापिएपछि मात्र मैले थाहा पाएँ कविताको शक्ति र सामथ्र्य । यसरी चुपचाप कम्प्युटरमा लुकिरहेको नागरिकता एकाएक कविता भयो ।

नागरिकता

दिनुस् प्लिज !
मात्र नागरिकता दिनुस्
मेरो मान्छेको नागरिकता दिनुस् ।

के लिनुहुन्छ –
छानीछानी लिनुस्
ग्वालियरको सर्ट पेण्टको कपडा
बाटा कम्पनीका जुत्ता–चप्पल
चौधरी ब्राण्डको छाता
इम्पोर्टेड लेदरको ज्याकेट
तपाइँको इच्छा जे छ लिनुस् ।

मानी लिनुस् यो चाँदमलको गोदाम तपाईँकै हो
मलाई थाहा छ– तपाईँको सगरमाथाले जाडो छेक्दैन
लिनुस्, ओढ्ने सिरक पनि लिनुस्
ओछ्याउने सतरन्जा तन्ना जो छ, लिनुस्
अरु लानुस्
तपाईँ हिँड्न सक्नुहुन्न, यो गाडी लानुस्
गाडी चलाउन सजिलो हुन्छ –यो मोबिल तेल लानुस् ।

तपार्इँ हिँड्नुहुन्छ जो पिच – हामीले बनाएको हो
तपाईँका नानी पढ्नुहुन्छ जो स्कुल– हामीले बनाएको हो
तपाईँको ‘मिसेस’ लाई अस्पताल पु¥याउने एम्बुलेन्स हामीले दिएको हो
तपाईँको भलो चाहने पुरानो दोस्त हुँ
प्लिज ! मेरो मान्छेको नागरिकता दिनुस् ।

तपाईँसँग और केही माग्दिनँ
तपाईको जमिन जो छ तपाईँ नै राख्नुस्
तपाईँको घर जो छ, तपाईँ नै राख्नुस्
तपाईँलाई नै काम दिन्छ , हिमाल राख्नुस्
खोला नदी जो छ, तपाईँ नै राख्नुस्
तपाईँसँग धनदौलत केही माग्दिनँ
सिर्फ, मेरो मान्छेको नागरिकता दिनुस् ।

तपाईँ कुनै काम नगर्नुस्
तपाईँको पाइखाना हाम्रो मान्छेले सफा गर्छ !
तपाईँको लुगा हाम्रो मान्छेले सिलाउँछ !
तपाईँको दारी केश हाम्रो मान्छेले बनाउँछ !
तपाईँको देश हाम्रो मान्छेले चलाउँछ !
प्लिज, मात्र मेरो मान्छेको नागरिकता दिनुस् !

बस् ! तपाईँको सुरक्षाको लागि लाठी लानुस्, बन्दुक लानुस्
तपाईँ चिन्ता नलिनुस्
मात्र आराम गर्नुस्
तपाईँका खोला नदीबाट हामी बिजुली निकालिदिन्छु
तपाईँ बिजुली ताप्नुस् र हावा खानुस् !

मामुली एउटा कागज न हो
कागज हामी दिन्छु
मसी हामी दिन्छु
सिर्फ मेरो मान्छेको नागरिकता दिनुस् ।