चितवन नेकपा नेता मोहम्मद कासिम मियाँद्वारा लिखित ‘नेपाली राजनीतिमा मुस्लिम समुदाय’ पढ्ने अवसर जुर्याे ।
पुस्तकका पानाहरू सरासर पल्टाउँदै शीर्षक, उपशीर्षकहरू हेर्दै गएँ । पुस्तकको अन्तिम लेख ‘विस्थापित’मा मेरो दृष्टि अडियो । त्यही पढेँ पहिले । यो लेख विदेशी भूमिमा गएर स्थायी बसोबास गरेका आप्रवासीहरूमाथि लेखिएको रहेछ । निकै हृदयस्पर्शी, वास्तविक, वैचारिक लेख हो यो । हृदयविदारक, वीभत्स तस्बिर र विभिन्न मुलुकका आप्रवासी नागरिकहरूको जीवनगाथाले भरिपूर्ण लेख, बर्माको रोहङ्गिया मुस्लिमको जेनोसाइड आदि विषय समेटिएको रहेछ ।
बेलायतमा नेपाली सैनिकहरू उतै घरजम गरी स्थायी नागरिक भएर भोगेको आप्रवासी पीडा आदिले वर्तमान समयमा ग्रीन कार्डको लोभमा आप्रवासनलाई सम्मान ठानेको परिप्रेक्ष्यमा नेपाली युवा पुस्तालाई महान् सन्देशसमेत दिन खोेजेको यो पुस्तक निश्चित रूपमा पठनीय छ ।
म विगत दुई वर्षदेखि ‘नेपालमा मुस्लिम सभ्यताको विकास’ शीर्षकमा अध्ययन–अनुसन्धान र लेखन गरिरहेको विद्यार्थीको लागि यो पुस्तकमा केही नयाँ सूचना र तथ्याङ्कहरू भेटिएला भन्ने लोभ त जाग्यो नै । निकै उत्सुकताका साथ पानाहरू पल्टाउँदै गएँ, पढ्दै गएँ । एक जना प्राध्यापकले भाषा सम्पादन गरेको हुनाले पढ्न कतै खल्लो पनि लागेन । निकै सुुन्दर भाषा–शैलीको प्रयोगले गर्दा पढ्दा थकाइ लागेन, बोर भइएन ।
मेरो पुस्तकको पाण्डुलिपिमा समावेश भएका जानकारी र तथ्याङ्कबाहेकका कुनै सूचना वा तथ्याङ्कक मैले भेटिनँ । तर, मलाई यसले अलिकति पनि खल्लो महसुस भएन किनकि मैले नबुझेका, नसोचेका केही दृष्टिकोणको निर्माण गरेका रहेछन् कासिम मियाँले । मेरो दिमाग जहाँसम्म पुगेको थिएन त्यहाँसम्म पुगेको रहेछ कासिम मियाँको दिमाग । हो, त्यसले मलाई हरेक पृष्ठमा उत्सुकता जगाइरहेको थियो । त्यो के थियो ? त्यो हो, नौलो विश्लेषण, नौलो कोणबाट बुझेको नौलो बुझाइ । नेपाली मुसलमानको इतिहासको बारेमा मेरा दिमागका धेरैवटा ताल्चाहरू खोलिदियो यो नौलो बुझाइले ।
पुस्तक सानै आकारको छ । ठूलो बनाउन नेपालको इतिहासका केही पाटाहरूलाई समावेश गरेर लम्ब्याइएको पनि रहेछ वा भनौं प्रसङ्गहरुलाई जोड्न इतिहासका अनेकन पाटाहरूलाई जोडिएको छ भूमिकाको रूपमा । यो एउटा कला पनि हो ।
मूलतः पृथ्वीनारायण शाहको विशाल नेपाल एकीकरण अभियानमा मुसलमानको भूमिकालाई उनले जुन ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन्, त्यो आजसम्मको नौलो विश्लेषण नै हुनुपर्छ । उनले पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियानको सफलताका चार आयामको व्याख्या गरेका छन्, ‘पृथ्वीनारायण शाहको राज्य एकीकरण अभियान चौतारा वा चियापसले गफजस्तो नभएर देशभक्त–राजभक्तका निम्ति गरिएको एउटा उद्देश्य पूरा गर्ने लक्ष्य थियो ।
त्यो मिसनको पहिलो हकदार राजा पृथ्वीनारायण शाह थिए भने दोस्रो हकदार त्यो मिसनका सैनिक कमाण्डरहरू र आफ्नो जीवनको आहूति दिन तयार भएर लडाइँ लड्ने सेनाहरू । तेस्रो हकदार मिसनलाई सार्थक परिणामसम्म पुर्याउनका निम्ति हात–हतियार, खर–खजाना र बन्दोबस्तीका सम्पूर्ण सामानहरूको निर्माण गर्ने कालीगढ तथा मिस्त्रीहरू । चौथो हकदार राज्य एकीकरणका निम्ति बनाइएका युद्ध सामग्रीहरू र रसदपानी, युद्ध मैदानमा ढुवानीका काम गर्ने मान्छेहरू ।’
तेस्रो तथा चौथो दर्जाका हकदार उनले मुसलमान समुदायलाई ठहर्याएका छन् । पृष्ठ १६ मा उनी लेख्छन्, ‘हतियार बनाउने मुसलमान कालिगढहरू बाहेकका मुसलमानहरू लडाइँका समयमा हातहतियार, बन्दोबस्तीका सामान र योद्धाहरूको रसदपानी लगायतका सामानहरूको ओसारपसारका कामहरू गर्दथे ।’ उनले नुवाकोट विजय, मकवानपुर विजय र कान्तिपुर विजय र एकीकरण अभियानमा मुसलमानले दिएका योगदानहरूको फेहरिस्त नै प्रस्तुत गरिदिएका छन् ।
स्थापित आन्तरिक राष्ट्रियताबारेको दृष्टिकोण र विभेदलाई पनि उनले उजागर गरिदिएका छन् । जितेका जमिन वा भूभाग र उठाएको कर (तिरो) नेपाल सरकारको हक र दायित्वभित्र पर्ने तर त्यहाँ अनादिकालदेखि बसोबास गर्दै आएका धर्तीपुत्र–पुत्रीहरूमाथि विदेशी नागरिकमाथि गरिने व्यवहारमा भने भिन्नता पाइन्छ र देखिएको छ पनि । ‘मधेसको भाषा, मधेसीहरूको मातृभाषा, मधेसी भाषा वा भोजपुरा भाषा पनि उनीहरूको पहिचानको रूपमा लिनुपर्छ । उनीहरूको रहनसहन, संस्कार र संस्कृतिलाई उनीहरूको सम्पत्तिको रूपमा लिनुपर्छ ।
‘पश्चिमतिर फर्कंदा अर्को खालको मान्छे देख्ने र त्यस्तै नजरिया बनाउने, उत्तरतिर हेर्दा भोटे–तिब्बत देख्ने, त्यस्तै व्यवहार गर्ने र दक्षिणतिर फर्कंदा भारतीय मूलका मान्छेहरू भनेर हेपाहा प्रवृत्तिको प्रयोग गर्ने । र, त्यसबाहेक एउटा समुदाय मुसलमान पनि छ, त्यो समुदायलाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि छिन्नभिन्न देखिन्छ, गरिने व्यवहार झनै विचित्रको छ । यो देशमा मुसलमानलाई अर्काे संसारबाट आएको अर्घेलो समुदायको रूपमा व्यवहार गरिएको छ ।
उनले एकीकरण अभियानका पाँच पुस्ता उल्लेख गरेका छन् । पहिलो पुस्ता पृथ्वीनारायण शाह, दोस्रो पुस्ता नायब राजेन्द्रलक्ष्मी शाह, तेस्रो पुस्ता नायब बहादुर शाह, चौथो पुस्ता रणबहादुर शाह, पाँचौंं पुस्ता भीमसेन थापालाई इतिहासले स्वर्ण अक्षरले लेखेको छ । त्यति हुँदाहुँदै पनि देशका निम्ति आफ्नो र आफन्तहरूको जीवन दाउमा राखेर एकीकरण अभियान सफल पार्ने समुदाय वा मान्छेहरूको इतिहासमा जनताको तर्फबाट यो किसिमको सहयोग रहेको थियो भन्ने कुराको सामान्य उल्लेख त के सङ्केतसमेत नरहने गरी इतिहास लेखिएकोमा उनको गहिरो आपत्ति छ ।
उनले लेखेका छन्, ‘शासकका पाँच पुस्ता गलेको देखिन्छ भने जनताका पुस्ता कति गले ? यो पुस्तैनीमा मुसलमानी लगानी पनि कम छैन ।’ उनको गुनासोयुक्त कटाक्ष पुस्तकमा यसरी प्रष्फुटित भएर आएको छ, ‘वीरताका गाथाका धनी वीराङ्गनाहरूले आफ्नो ज्यानको बाजी लगाएर भावी सन्तानसम्मलाई नाम, सोहरत, इज्जत, प्रतिष्ठा, सम्पत्ति र पदको उचित निर्धारण गर्याे ।
जस्तो कि पृथ्वीनारायण शाहले चार थरका क्षेत्रीहरूलाई निमुखा प्रजा कजाउनका निम्ति काजीको उपाधिको पगरी गुथाइदिए, १. पाण्डे काजी २. बस्नेत काजी ३. थापा काजी ४. कँुवर काजी ।’
अझ इतिहासमा अन्यत्र विलयन भइसकेको विशाल नेपालको सन्दर्भमा मुसलमानको आवादीको सटिक विश्लेषण गर्दै उनले भनेका छन्, ‘बङ्गाल राज्य, अबध राज्यलगायत अरु राज्यका मुसलमान पनि नेपाली हुने थिए र नेपालका मुसलमानहरू अल्पसङ्ख्यक समुदायको रूपमा रहने थिएनन् । आजको मधेस प्रदेश र तराई प्रदेशका मुसलमानहरू कतैबाट आएका वा भारतबाट नेपाल प्रवेश गरेको नभएर राज्य एकीकरण अभियानले नेपालभित्र परेको हो ।’ (पृ. ३८०)
पुस्तकमा लेखकको आक्रोश पनि छताछुल्ल भएर पोखिएको छ । उनी भन्छन्, ‘राजाका परिवार र सेनाहरूको औषधि उपचार, सैनिक तालीम, दरबारको द्वारपालेको कामहरूको जिम्मा राजा द्रव्य शाहले मुसलमान समुदायलाई दिएका थिए । गोरखा जिल्लाको हर्मी गाविसमा द्वारे उपनाम भएका मुसलमानहरू अहिले पनि छँदैछन् । द्वारेको सन्तान भनेर सम्बोधन गरेको अहिले पनि पाइन्छ ।’ उनी भन्दछन्, ‘एकीकरण प्रक्रिया पूरा गर्न राजदरबारभित्रका ४ पुस्ता गलेका छन् । यस कार्यको निम्ति काम गर्ने मुस्लिम समुदायको कति पुस्ता गले होलान् ?’
पुस्तकको पृष्ठ ८१÷८२ मा कासिम मियाँ लेख्दछन्, ‘बाइसे राज्यहरूमध्ये दैलेख राज्यमा १२ औं शताब्दीको मध्यतिर त्यहाँका राजाले सुदूर पश्चिममा पहिलो पटक घरेलु हतियार बनाउन कालिगढहरू मुस्लिम समुदायकै मान्छेहरू परिवारसहित ल्याएको अनुमान छ । पश्चिम नेपालमा रास्कोटी नामले चिनिने राजपरिवारले दुल्लु–दैलेखमा राज्य खडा गरेका थिए ।
यिनैको पालामा सुदूर–पश्चिममा पहिलोपटक मुसलमानको आगमन भएको ऐतिहासिक अनुमान छ । पछि त्यस भेगका प्रायः सबै राज्यहरूमा मुसलमान समुदाय राज्य बिस्तारको क्रम जति जति बढ्दै गयो त्यत्तिकै क्रममा मुसलमान समुदायहरूको बस्ती बिस्तार पनि हेरक राज्यहरूमा देखा पर्न थाल्यो ।
जुन राज्यहरूमा मुसलमानहरूको बस्ती रहेको भेटिन्छ ती बस्तीहरू त्यहाँका राजाको राजदरबार नजिकै रहेका हुन्छन् । राजदरबारको नजिक आसपाससम्म मुसलमानहरूको बस्ती हुनुको पछाडि के कारणहरू छन् ? भारत वर्षको उत्तराखण्ड नेपालका सवै राज्यहरूको सुरक्षार्थ मुसलमान समुदायको सीप, जाँगर, इमानदारी र सेवामा जीवनका महत्वपूर्ण समयहरू खर्च गरेका छन् ।’
यस्तो विश्लेषणले भरिएको छ कासिम मियाँले लेखेको मुस्लिमको इतिहास । पुस्तकमा मैले मन नपराएका कुरा २ वटा छन् । एउटा प्रत्येक शीर्षकपछि विभेद र आक्रोश दर्शाउने एउटै आशय पुस्तकले यस पाराले समेट्नु हँुदैन थियो । एउटा सानो उपशीर्षक राखेर अन्तिममा यो असन्तुष्टि वा आक्रोशलाई व्यवस्थित गर्न सकिन्थ्यो ।
अर्र्काे कुरा पुस्तकको नाम इतिहाससँग जोडिएर राख्नुपर्नेमा नेपालको राजनीतिमा मुस्लिम समुदाय राखिएको छ । जबकि राजनीतिका पाटाहरूमा यसले खासै विश्लेषण गरेको पाइँदैन । मुस्लिम समुदायको राजनीतिक इतिहासका धेरै आयाम र पाटा छन् ।
