केही मानिसहरु आफ्नो खाली समयको प्रत्येक क्षण उपयोगी बनाउन चाहन्छन् भने कतिलाई चाहिँ खाली बस्न मनै पर्दैन । यसको अर्थ के हामीले खाली समयमा रमाइलो गर्नै बिर्सिएका हौँ त ? खाली समयलाई हाम्रो कडा परिश्रमको उपहार पनि मान्ने गरिन्छ । हामीले जति धेरै मेहनत गर्यौँ त्यहीअनुसार जीवनमा रमाइलो पनि गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता अधिकांशमा हुन्छ । प्रायः मानिसहरु लामो समय काम गरिरहँदा त्यही खाली समयकै पर्खाइमा हुन्छन् । जति धेरै खाली समय त्यति नै जीवन स्तरमा सुधार आउने पुरानो विश्वास रहँदै आएको छ ।
तर हालैको नयाँ अध्ययनले यस्तो खाली समय हुनु र त्यो समयमा के गर्ने भन्ने निर्णय लिनु व्यक्तिका लागि अत्यन्तै तनावपूर्ण हुन थालेको देखिएको छ । कतिपय मानिसहरुमा खाली समयको राम्ररी फाइदा उठाउन अधिकतम दबाब हुने गर्दछ । सो समयमा के गर्ने भनेर धेरै भन्दा धेरै रिसर्च गर्ने, उत्साह कायम राख्ने र उत्तिकै पैसा खर्च गर्न उनीहरु तत्पर हुन्छन् । तर अध्ययनका अनुसार त्यही मज्जालाई अधिकतम स्तरमा पुर्याउनुपर्ने दबाबले खाली समयको आरामपूर्ण र रमाइलो पक्षमा रोकावट ल्याउने गरेको पाइएको छ । अझ कतिपयम मानिसहरुलाई त खाली समय रमाइलो गरेर बिताउनै चुनौतीपूर्ण हुन्छ । विशेषगरी धेरै पारिश्रमिक दिने जागिर भएकाहरु जो उत्पादकत्वलाई प्राथमिकतामा राख्छन्, उनीहरुले खाली समयमासमेत कामबाट पूर्ण रुपमा मुक्त भएर खाली समयको मज्जा उठाउन सक्दैनन् । त्यस किसिमको स्ट्रेस उनीहरुको मानसिक स्वास्थ्यका लागि अत्यन्तै खराब हुन्छ । यसरी मानिसहरुले खाली समयलाई हेर्ने दृष्टिकोणका कारण नै उनीहरु यसलाई रमाइलो मानेर बिताउन सक्दैनन् । खाली समयप्रति मान्छेको बदलिँदो धारणा बिस्तारै समस्याजनक बन्दै गएको विज्ञहरु बताउँछन् ।
‘लिजर’ अर्थात खाली समयको अर्थ समयसँगै बदलिरहेको युनिभर्सिटी अफ कुबेकका प्रोफेसर ब्राड एअन बताउँछन् । “यत्तिका वर्षसम्म खाली समय सम्बन्धी एक मात्र समान कुरा भनेको यसलाई सधैँ कामको ठीक विपरीत रुपमा लिइन्छ । दुई हजार वर्ष अगाडि काम र लिजरलाई क्रमशः सेवा र स्वतन्त्रताका रुपमा हेरिन्थ्यो । जस्तै प्राचिन ग्रिसमा श्रमिकहरुले दास समान काम गर्नु पर्दथ्यो भने समाजका धनाढ्य वर्गहरु चाहिँ लिजरमा अरु नै गतिविधिमा व्यस्त हुन्थे । त्यस समय राम्रोगरी खाली समय बिताउनु भनेको खेल खेल्नु, संगीत सिक्नु, पढेलेखेका साथीहरुसँग वादविवाद गर्नु या दर्शनशास्त्र अपनाउनु रहेको थियो । त्यो बेलाको खाली समय सजिलो थिएन तर यसलाई सन्तोषजनक कार्य मानिन्थ्यो ।” एओनका अनुसार पछि रोमनहरुले लिजरलाई अझ धेरै कामका लागि तयारी गर्ने समयका रुपमा हेर्न थाले । र औद्योगिक क्रान्तिको समयमा यो बदलाव उल्लेखनीय रुपमा लागू हुन सुरु भयो । १८०० को दशकसम्म आइपुग्दा लिजरले व्यक्तिको सामाजिक स्तरको संकेत दिनेमा समेत ठूलो परिवर्तन आयो । किनकि धनीहरुले अब खाली समय पहिले जसरी खेलेर, पढेर, सिकेर होइन कि केही नगरी बिताउन थाले । बोस्टन युनिभर्सिटीकी असोसिएन प्रोफेसर एनत केइननले समयको सांकेतिक महत्व सम्बन्धी धेरै रिसर्च गरेकी छन् । र उनका अनुसार अहिलेको युगमा ‘खाली समय नहुनु’ लाई शक्तिशाली चिह्नका रुपमा लिइन्छ ।
जस्तै ट्विटरमा सेलिब्रेटीहरुले नम्र रुपमा तर गर्वका साथ आफूसँग खाली समय नै नभएको भनेर पोस्ट गरिरहेका हुन्छन् । यसमा जो सँग लिजरमा खर्च गर्न सबैभन्दा धेरै पैसा हुन्छ उनीहरु नै खाली समय नराखी दिनरात काम गरिरहेका हुन्छन् । जस्तै शैक्षिक रुपमा अत्याधिक सफल व्यक्तिहरु ः डाक्टर, सर्जन, वकिल, कार्यकारी प्रमुखहरु प्रायः लामो समयसम्म काम गनुपर्ने ठाउँमा हुन्छन् । एअन भन्छन्, “जसले आफूसँग खाली समय नभएको गुनासो गरिरहेका हुन्छन् उनीहरु सबैभन्दा धनी र शिक्षित हुन्छन् । यसले पनि जीवनमा रमाइलोको महत्वमाथि प्रश्न उठाएको छ कि सफल हुनका लागि हामीले हर क्षणलाई उत्पादक बनाउनैपर्छ ?” अर्थशास्त्री डेनिअल हेमरमेसका अनुसार अहिले हाम्रो खरिद गर्ने र वस्तु एवम् सेवाको मज्जा उठाउने क्षमता यति धेरै बढेको छ तर त्यसका लागि हामीसँगको समय भने कम हुँदै गएको छ । उनी भन्छन्, “हिजोआज सबैलाई के महसुस हुन्छ भने खाली समयमा रमाइलो गर्दा हामीसँग भएको पैसा र हरेक मिनेटको अधिकतम सदुपयोग गर्नुपर्छ । त्यसैले हामीले अझ राम्रो होटल, अझ राम्रो अनुभव पाउन धेरै रकम धेरै समय खर्च गर्छौँ । र उच्च स्तरको लिजर अनुभवका पछाडि त्यसरी भाग्दा यसले रमाइलोपनलाई पनि तनावपूर्ण बनाइदिन सक्छ । किनकि धेरै अपेक्षा राख्दा त्यो वास्तविकतासँग जुध्न जान्छ ।”
त्यस्तै सामाजिक संजालले पनि लिजरको समय उत्पादनशील काममा खर्चिनुपर्छ भन्ने सोच व्याप्त बनाइरहेको छ । प्रयोगकर्ताहरुले आफूलाई कुनै म्याराथोनमा दौडिरहेको या हिमाल चढेको जस्ता उत्पादनशील गतिविधि मात्र देखाएर पोस्ट गर्ने गर्दछन् । विगतमा मानिसहरुले लक्जरी सामान र अनुभव पोस्ट गर्दै पैसा देखाउने गर्दथे । तर अहिले चाहिँ मानिसहरुले एकदम अर्थपूर्ण र उत्पादनशील गतिविधिमा लिजर समय बिताइ आफ्नो बहुमूल्य समयको सदुपयोग गरेको धाक लगाउने गर्दछन् । यता, लिजर मन नपराउने मानिसहरु पनि उत्तिकै हुन्छन् । कति मानिसहरुले चाहेर पनि खालि समयमा रमाइलो गर्नै सक्दैनन् । उनीहरुले खालि भएको समयमा समेत उत्पादनशील काम नै गरेर ‘लिजरलाई नै ह्याक’ गर्ने गर्दछन् । जस्तै बिहान दौडिदा उपयोगी पोडकास्ट सुन्ने या समय बर्बाद नगर्न ‘दुई गुणा स्पिडमा नेट्फ्लिक्स शो हेर्ने’ गर्दछन् ।
यसरी खाली समयमा समेत कामकै तनाव कामकै दबाब बोकेर बस्नेहरुले खुलेर आनन्द लिन नसकेको पाइन्छ । अझ केही मानिसहरु त समय खाली नै नराख्ने पनि गर्दछन् । जस्तै अमेरिकामा केबल १४ प्रतिशतले मात्र दुई हप्ताको लगातार छुट्टी लिने गरेका छन् भने ५४ प्रतिशत कर्मचारीले छुट्टीको समय कहिल्यै प्रयोग नै नगर्ने गरेको पाइएको छ । लिजर भनेको ‘समयको खेर फाल्नु मात्र हो’ भनेर बुझ्नुले पनि यस किसिमको समस्या गराइरहेको छ । लिजरसँग सम्बन्धित नकारात्मक बुझाइ र धारणाले मान्छेमा कम खुसी र बढी एन्जाइटी अनि स्ट्रेस पैदा गर्ने गरेको पाइएको छ । यस किसिमको विचारबाट मुक्त हुन हामीलो खाली समय बिताउँदा ‘मैले यस्तो गर्नैपर्छ’ या ‘मेरो समय बर्बाद भइरहेको छ’ भनेर नसोचि बिताउनुपर्छ । विशेषगरी ‘गर्नैपर्छ’ भन्ने मानसिकता राख्दा हामीले लिजरमा कहिल्यै रमाइलो गर्न सक्दैनौँ । -बीबीसीबाट
