विराटनगर /  किसानले उत्पादन गरेको दूध खरिदका लागि विराटनगर दुग्ध वितरण आयोजनाले विकल्प ल्याउन नसक्दा दूध बिक्रीमा समस्या देखिएको छ ।
दूधको उत्पादन चक्रप्रणालीअनुसार उत्पादन बढी हुने समयमा दूध विकास आयोजना किसानले उत्पादन गरेको दूध खरिद गर्नै नसक्ने अवस्थामा छ । लिन सिजन (फागुनदेखि भदौसम्म) कम दूध उत्पादन हुने र फ्लस सिजन (भदौदेखि माघसम्म) बढी दूध उत्पादन हुने समय समेत गलत देखिएको छ । दूध उत्पादन फ्लस सिजनमा बढी हुने भए पनि लिन सिजनलाई दूधको उत्पादन बढी हुने समय मानिने गरिएको छ । यस्तो हुँदा किसानले उत्पादन गरेको दूधको बजार समेत ओझेलमा परेको देखिन्छ ।
विराटनगरस्थित आयोजनाले दूधको पाउडर उत्पादन गर्ने क्षमतामा वृद्धि गरे पनि सञ्चालनमा ल्याउन नसक्दा उत्पादन गरेको दूध पोख्नुपर्ने अवस्थामा किसान पुगेका छन् । आयोजनाले ३० हजारबाट ६० हजार लिटर दूधको दैनिक पाउडर उत्पादन क्षमता बिस्तार गरे पनि प्राविधिक समस्या देखाउँदै सञ्चालनमा ल्याउन सकिएको छैन ।
दुग्ध विकास संस्थानले पाउडर उत्पादनको प्लान्टलाई दैनिक सञ्चालन मात्रै गर्न सके प्रदेश १ मा ‘मिल्क होलिडे’ को समस्या हल हुने भूमि व्यवस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्रालयको पशुपंक्षी महाशाखाका प्रमुख अशोककुमार सिंहको दाबी छ ।
प्रदेश सरकारले समेत किसानको दूधको विकल्प दिनका लागि पब्लिक प्राइभेट पार्टनरसिपमा पाउडर दूध कारखाना स्थापना गर्ने भन्दै १० करोड रुपैयाँ बजेट विनियोजन गरेको सिंहले जानकारी दिएका छन् । तर २०५२ सालमा डेनमार्क सरकारको सहयोगमा प्रतिदिन ३० हजार लिटर क्षमताको पाउडर दूध प्लाण्टलाई ११ करोड खर्चेर प्रतिदिन ७० हजार लिटर दूधको पाउडर बनाउन क्षमता वृद्धि गरिए पनि त्यो भने सञ्चालनमा आउन सकेको छैन । क्षमता बिस्तारका लागि दुग्ध विकास संस्थानले ३ करोड र सरकारले ८ करोड लगानी गरेको त्यो प्लान्ट सञ्चालन नगरेका कारण पनि किसानको दूध खेर जाने अवस्थामा पुगेको हो ।
प्रदेश १ मा आवश्यकताभन्दा १ लाख पाँच हजार पाँच सय ५ दशमलव ८ सय ३५ मेट्रिक टन दूध बढी उत्पादन भइरहेको तथ्यांक मन्त्रालयसँग छ ।
महाशाखा प्रमुख सिंहका अनुसार प्रदेश १ मा ५ लाख ४९ हजार ७ सय ५१ मेट्रिक टन दूध वार्षिक रूपमा उत्पादन हुन्छ । सबै दूध खपत हुने अवस्था छैन । दुग्ध विकास संस्थानअन्तर्गतको विराटनगर दूध परियोजनाले दैनिक करिब ५० हजार लिटर दूध खपत गर्दै आएको छ । त्यस बाहेक निजी डेरीको यकिन तथ्यांक भने मन्त्रालयसँग अझै छैन ।
विराटनगर दूध परियोजना प्रमुख नीलकण्ठ गौतमले दैनिक ८० हजार लिटर दूध उत्पादन हुने र त्यो दूध खरिद गरेर व्यवस्थापन गर्ने अवस्था संस्थानको विराटनगर परियोजनामा नरहेको बताएका छन् ।
उनका अनुसार इलामको कुटीडाँडा, फिक्कल, तीनघरे, लक्ष्मीपुर, बिब्ल्याँटे, पुवाखोला, शान्तिडाँडामा चिलिङ भ्याट राखेर करिब २९ हजार ५ सय लिटर दूध किसानबाट दैनिक खरिद हुँदै आएको छ ।
यसैगरी, धनकुटाको हिले, तेह्रथुमको चित्रे र पाँचथरको देउरालीमा चिलिङ भ्याट राखेर किसानबाट १७ हजार ५ सय लिटर तथा झापा, मोरङ, सुनसरी र सप्तरीका सहरकारीबाट ५ हजार लिटर गरी जम्मा ४७ हजार लिटर दूध खरिद हुँदै आएको गौतमले जानकारी दिएका छन् ।
गौतमका अनुसार खरिद दूधमध्ये १० हजार लिटर प्रशोधित दूध तथा दूधजन्य पदार्थ विराटनगर, इटहरी, धरान र इनरुवाका उपभोक्तासम्म पठाउने गरिएको छ । बाँकी ३७ हजार लिटर दूधको मात्रै पाउडर बनाउने गरिएको छ ।
पाउडर प्लान्टको मात्रै क्षमता वृद्धि भएका कारण पूर्ण सञ्चालनमा ल्याउन सक्ने अवस्था नरहेको गौतमको दाबी छ । उनका अनुसार पाश्चाराइजेसन प्रोसेसिङ प्रणालीको क्षमता भने प्रतिघण्टा ५ हजार लिटर मात्रै रहेको छ । त्यसले गर्दा पाउडर उत्पादनको काम पूर्ण रूपमा हुन नसकेको हो ।
पशु नश्ल सुधार कार्यक्रम र घाँस खेती विस्तारसँगै उन्नत जातका गाई तथा भैंसीपालनमा किसान आकर्षित हुन थालेपछि उत्पादन बढी भएको भनिँदै आएको छ । तर, दूधको चक्रप्रणाली अनुसार लिन सिजन (फागुन–भदौ) सम्म पाउलो तथा दूधालु घाँसका कारण साविक उत्पादन धेरै हुने गर्दछ । तर, आयोजनाले भने भदौदेखि फागुनसम्मलाई दूध बढी उत्पादन हुने फ्लस सिजन मान्दै आएको छ ।
आगामी वर्षदेखि दुग्ध विकास संस्थानले वर्षेनी ४ अर्ब रुपैयाँ बराबरको विदेशी पाउडर दूधलाई विस्थापित गर्ने योजना समेत अगाडि सारेको महाशाखाका प्रमुख सिंहको भनाइ छ । आयोजनाले वर्षेनी ५ सय मेट्रिक टन विदेशी पाउडर दूध खरिद गर्दै आएको छ । तर, आफ्नै परिसरमा रहेको दूध पाउडरको प्लान्टलाई पूर्ण क्षमतामा सञ्चालनमा ल्याउन भने सकेको छैन ।