-द्वारिका घिमिरे
आधुनिक विश्व व्यवस्थामा अन्तर्राष्ट्र्रिय सम्बन्ध भित्रका जटिलताहरु विशेषगरी नेपालजस्ता साना र गरीब राष्ट्र्रहरुको लागि शक्ति राष्ट्र«हरु सँगको न्यूनतम समझदारी समाधान गर्न असम्भवप्रायः हुने गरेको देखिएको छ । यो लेखमा नेपाल एक सार्वभौम मुलकको रुपमा आफ्नो अन्तर्राष्ट्रि«य पहिचान र योगदानमा बलियो दाबेदारी प्रस्तुत गर्न समन्वय र सम्वादको माध्यमबाट कसरी अघि बढ्न सक्छ भन्ने विषयलाई उठान गरिएको छ । हाम्रो नेपाली उखानमा जो होचो उसैको मुखमा घोचो भन्ने भनाइ प्रचलित छ । यसको विभिन्न तात्पर्यमध्ये नगरेको गल्तिको दोष पनि झेल्नुपर्ने, अन्याय सहन गर्नुपर्छ र परिस्थितिको भागेदार कमजोर नै पर्नेगर्छ भन्ने पनि बुझ्न सकिन्छ । त्यसैले समस्या आउनुभन्दा अघि नै आफ्ना सवालहरुलाई शान्तिपूर्ण तरिकाले विश्व समुदायसम्म पु्र्याउने उपायको रुपमा संवाद तथा छलफलको भूमिका, उपाय र विषयवस्तुहरुका बारेमा नेपालको अन्तर्राष्ट्रि«य सम्बन्धको गाम्भीर्यलाई यहाँ उजागर गर्न खोजिएको छ ।
अन्तर्राष्ट्र्रिय सम्बन्ध र कुटनीति भन्नासाथ दुई वा सोभन्दा बढी राष्ट्र्रहरुको सीमापारको सम्बन्ध, सहकार्य, सहयोग वा दृष्टिकोण भन्ने बुझिन्छ । यसअन्तर्गत सामरिक रुपमा देखापर्ने अन्तरदेशीय सीमा विवाद, आपसी हितका विषयवस्तुहरु, व्यापारिक सम्झौता, नागरिकहरुको आजीविका र सुरक्षा, अपराध नियन्त्रण, दीर्घकालीन विकास योजनाहरु, वातावरणीय र प्राकृतिक स्रोतको उपयोग, आर्थिक सहायताजस्ता गम्भीर महत्वका विषयहरु पर्ने गर्दछन् । कतिपय अवस्थामा एउटा राष्ट्र्रसँग नजिक हुँदा अर्को राष्ट्र« सँगको सम्बन्ध बिग्रनेजस्तो कठिनाइ आइपर्दछ । त्यस्तो अवस्थामा नेपालजस्तो कमजोर मुलुकको लागि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र द्विपक्षीय विषयवस्तुहरु निकै सम्वेदनशील हुन जान्छ ।
कतिपय विषयवस्तुहरु सैन्य र अन्तर्राष्ट्रि«य राजनीतिसँग जोडिएर विवादास्पद परिस्थिति सृजना भई आन्तरिक र बाह्य रुपमा नै ठूलो मूल्य चुकाउनुपर्ने दुर्दशा आई परेको उदाहरण युक्रेन, रुस, इजरायल प्यालेष्टाइन आदि मुलुकहरुले झेलेका दुर्घटनाहरुबाट पनि प्रष्ट हुन जान्छ । केही विषयवस्तुहरुमा गैह्रसैन्य र शान्तिपूर्ण रुपमा संवादका माध्यमबाट मुलुकले आफ्नो सहमति, असहमति वा सुझाव सहितको सहमति वा तटस्थता राख्न सकिने पनि हुन्छ । जसले शान्तिपूर्ण र प्रजातान्त्रिक रुपमा समस्याहरुको समाधान गर्न बाटो पहिल्याउने गर्दछ । उदाहरुणको लागि नेपाल प्राकृतिक सम्पदाले सम्पन्न मुलुक हो । हाम्रो भौगोलिक र प्राकृतिक सुन्दरता अत्यन्त रमणीय छ । भौगोलिक विविधता र यहाँको रहनसहनले विश्व पर्यटकीय बजारमा गतिलो योगदान दिन सक्ने क्षमता राख्दछ । तर अर्कोतर्फ भौगोलिक अवस्थाको कारण आइपर्ने प्रकोपहरुद्वारा सृजित विपत्तिले मानिसको मृत्यु तथा धनसम्पत्तिको नाश झेलिरहनुपरेको छ । यस्तो अवस्थामा नेपालले आफ्नो चुनौतीलाई एकल रुपमा झेल्न नसक्दा अन्तर्राष्ट्रि«य समुदायको सहयोग र साथको लागि अग्रिम रुपमा पहल गर्नुपर्दछ । जुन गर्दै आइरहेको पनि सर्वविदित नै छ ।
अन्तर्राष्ट्रि«य सम्बन्धको परिप्रेक्षमा कुरा गर्दा भौगोलिक अवस्थितिका कारण चाइनिज र इण्डियन प्लेटको भूभागमा अवस्थित रहेका कारण नेपालले भूकम्पीय जोखिम सदा वहन गर्नु परेको छ । भौगोलिक भिरालोपन र हिमालयको उचाइको कारण नेपालबाट दक्षिणको समथर बग्ने धेरै नदीनालाहरुले भारतीय समुदायमा पारेको प्रभाव पनि हृदयविदारक नै छ । यहाँ नेपालको दुवै छिमेकीहरुसँग प्राकृतिक सम्बन्धको नयाँ आयाम पनि जोडिन आउँछ । गरीबी, भौगोलिक जटिलता, आन्तरिक साधनको प्रयोग गरेर उत्पादन गर्ने क्षमता शुन्य, कमजोर मौद्रिक शक्ति, कमजोर सैन्य क्षमता, अस्थिर आन्तरिक राजनीति, शक्ति राष्ट्र«हरुको बाह्य चासो आदि कारणले नेपालको अन्तर्राष्ट्रि«य जगतमा कमजोर उपस्थिति रहँदै आएको छ । यस्तो कमजोर अवस्थामा नेपालले सहज अन्तर्राष्ट्रि«य संवादका माध्यमबाट अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको सहयोग र योगदानका विषयमा सहकार्य र समन्वयका लागि ध्यानाकर्षण गराउने साझा विषयवस्तुहरु तथा विकास एजेन्डाहरुको पहिचान र अन्तरसंवाद अघि बढाउनु आवश्यक छ । जसका लागि नेपालले द्विपक्षीय, त्रिपक्षीय र समान विषयसँग सम्बन्धित राष्ट्र्रहरुको बहु पक्षिय छलफल संवादको माध्यमबाट आफ्नो अन्तर्राष्ट्रिय छवि र पहिचानलाई अझ प्रखर साबित गर्ने क्षमता राख्दछ ।
अन्तर्राष्ट्रि«य सम्बन्धहरुमा मुलुकहरुले प्राथमिकता दिने विषयवस्तुहरुमा सुरक्षा, व्यापार मुनाफा, राष्ट्र्रियताको रक्षा र क्षेत्रीय पहिचानको सुदृढीकरण नै प्रमुख हुन । नेपालले पनि यिनै विषयलाई ध्यानमा राख्दै अन्तर्राष्ट्रि«य समुदायमा आफ्नो बलियो उपस्थितिको कार्यढाँचा तयार गर्न गम्भीर आन्तरिक बहस अघि सार्नुपर्दछ । दुई ठूला देश भारत र चीनको माझमा रहनुको नाताले सन्तुलित संवाद र साझा चासोको विषयमा संवाद, समाधानका सवालहरुको पहिचान र विशिष्टीकरण गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
यहाँ माथि उल्लेख गरिएझैँ नेपालले द्विक्षीय, तृपक्षीय र बहुपक्षीय रुपमा संवादका लागि अघि बढाउन सक्ने विषयवस्तुहरुलाई बँुदागत रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।
१. जलवायु परिवर्तन प्रभाव र विपद् जोखिम व्यवस्थापनमा योगदान
२. विश्व श्रम बजारमा तालिमप्राप्त र सक्षम श्रम शक्तिको आपूर्ति
३. आप्रवासन, वैदेशिक बसाइँसराइको अवस्था अध्ययन र विदेशमा रहेका नागरिकहरुको सुरक्षा
४. जनविद्रोहको अन्त्य र शान्ति सम्झौताको कार्यान्वयनसम्बन्धी अभिलेखन
५. हिम पर्वत शृंखलाहरुको संरक्षण र सगरमाथाको पहिचान प्रवद्र्धन
६. वन्यजन्तु आरक्ष र सामुदायिक वनको प्रभावकारिता अध्ययन
७. दुर्लभ वन्यजन्तु, बोटबिरुवा र जडिबुटीको अध्ययन र संरक्षण
८. चेपागं, राउटे, ऋषिदेव समुदायको मानव उद्विकास प्रक्रियाको अध्ययन र उनीहरुको संरक्षणका उपायहरु
९. नेपालको जलविद्युत क्षेत्रमा हँुदै गरेको उदय र विपदका कारण पर्न सक्ने आगामी असर र रोकथाम
१०. प्रथम र दोश्रो विश्वयुद्धमा प्रत्यक्ष संलग्न सैन्य जनशक्तिहरुको व्यवस्थापन, बसाइँसराइ र स्थायित्वसम्बन्धी अध्ययन
११. संयुक्त राष्ट्रसंघ शान्ति सेनामा नेपालीहरुको संलग्नता र मुल्यांकन आदि ।
उल्लिखित विषयवस्तुहरुको गम्भीरतालाई लिएर नेपालले अन्तर्राष्ट्रि«य सम्बन्ध सुदृढ पार्ने, कुटनीतिक उपस्थितिलाई थप बलियो साबित गर्ने र सम्बन्धित क्षेत्रमा सहानुभूतिमार्फत् वैदेशिक सहायता वा लगानी भित्र्याउन टेवा पुग्ने देखिन्छ । जसका लागि समान विषय वा सवाल मिल्ने राष्ट्र्रहरुसँगको समन्वयमा निरन्तर संवादमार्फत् सामुहिक कार्यढाँचा तयार गरी कार्यान्वयन, सिकाइहरुको लागि अलग्गै मञ्चहरु तयार गर्न महत्वपूर्ण हुन जान्छ ।
यसै सन्दर्भमा नेपाल सरकार, परराष्ट्र« मन्त्रालयले सन् २०२० अप्रिल २ देखि ४ सम्म विश्वका विभिन्न राष्ट्र्र प्रमुखहरुको उपस्थितिमा सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको फेदीमा सगरमाथा संवाद कार्यक्रम आयोजना गर्ने बृहत तयारी गरेको थियो । दुर्भाग्यवश कोभिड १९ को उदयपश्चात् सो कार्यक्रम स्थगित गरियो । उक्त कार्यक्रमले निम्न विषयवस्तुहरुमा गहन छलफल र विश्लेषणमार्फत् आपसी रुपमा मुलुकहरुले एक अर्कालाई सकारात्मक सहयोग, योजना निर्माण र कार्यान्वयन गर्दै दीगो विकास लक्ष्यसहित समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली अभियानमा टेवा पुग्ने अपेक्षा रहेको थियो । संवादका मुख्य क्षेत्रहरुमा १. पर्यावरणीय अनुकूलन, उत्थानशीलता र जीविकोपार्जन प्रभावहरु २. रुपान्तरित उर्जा प्रवद्र्धन र हरित अर्थतन्त्र विस्तार ३. पृथ्वीको तापक्रमलाई निर्धारित मापनभन्दा बढ्न नदिने प्रयासहरुमार्फत् मानवताको रक्षा ४. हिमालीक्षेत्रमा जलवायु परिवर्तको प्रभाव सामना आदि रहेका थिए ।
कोभिडका १९ कारण साविकको सरकारले सो कार्यक्रमलाई सञ्चालन गर्न सम्भव रहेन । हाल नयाँ राजनीतिक परिस्थितिअनुरुप आएको सरकारले वा निर्वाचन घोषणा भइसकेको अवस्थामा अब आउने सरकारले नेपालको अन्तर्राष्ट्र्रिय सम्बन्धमा सुदृढ र सकारात्मक प्रभाव राख्न सक्ने यस सगरमाथा संवादको अवधारणालाई संसदीय छलफल र आम सहमतिसहित पुनः सुचारु गर्न पहल गर्नु आवश्यक देखिन्छ । जसले गर्दा अन्तर्राष्ट्रि«य सम्बन्ध प्रवद्र्धन गर्न परराष्ट्र« नीतिका सन्दर्भमा राजनीतिक दल, कर्मचारीतन्त्रलाई थप जिम्मेवार रहन उत्प्रेरणा पुग्नुका साथै विश्व व्यवस्थामा नेपालको उपस्थिति औपचारिकता सँगसँगै सहकार्य र संवादसहित नेतृत्वदायी सावित हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।
(लेखक हाल नेपाल खुल्ला विश्वविद्यालयमा राजनीतिशास्त्रमा एम.फिल. अध्ययनरत छन् ।)
