‘वन्यजन्तु मोनिटरिङ’तर्फ केकस्ता नयाँ प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने सन्दर्भमा प्रोफेसर हिल कोबयाशीले आफ्ना कुराहरू राख्नेछन् । अर्जुन श्रीवास्तवले ‘रेड लिस्ट एसेसमेन्ट्स’गर्नेछन् । सम्मेलनमा मार्टिन गिल्बर्टले वन कुकुरलाई लाग्ने रोग र रोकथाममा उपायहरूबारे प्रस्तुति दिनेछन् भने सुजन खनालले मानव–वन कुकुर द्वन्द्वका कारण एवम् समाधानमा पाटाहरूलाई अगाडि सार्नेछन् ।
प्रेम बास्तोला /राजेन्द्र भट्ट
काठमाडौंः क्यानडीड स्पेसलिस्ट ग्रुपअन्तर्गतको ढोल वर्किङ ग्रुप (डीडब्ल्यूजी)को आयोजनामा सप्ताहव्यापी ‘अन्तर्राष्ट्रिय वन कुकुर’ सम्मेलन नेपालमा हुने भएको छ । यही जेठ १८–२४ गतेसम्म सौराहामा हुने सम्मेलनमा वन कुकुर संरक्षणका काम गरिरहेका विश्वभरका १५ जना वन कुकुर संरक्षणकर्मीहरू उपस्थित हुनेछन् । राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष सह–आयोजक रहने यस सम्मेलनमा नेपाल वन प्राविधिक संघले सम्मेलन सफल पार्न सहयोग गर्नेछ ।
दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा पाइने वन कुकर (ढोँले) आइयूसिएनको रेड लिस्टमा ‘अति संकटापन्न जाति’को रूपमा सूचिकृत बाघपछिको अति दुर्लभ स्तनपायी जनवार हो । क्यानडीड स्पेसलिस्ट ग्रुपअन्तर्गतको ढोल वर्किङ ग्रुप (डीडब्ल्यूजी)का अनुसार विश्वभर वन कुकुरको घनत्व ४,५००–१०,५००को संख्यामा हुनसक्छ, जसमध्ये ९४९–२,२१५ वटासम्म वयस्क उमेर समूहका वन कुकुर रहेको अनुमान गरिन्छ । विशेषतः चीनको दक्षिणी भाग, भारत, भुटान, नेपाल म्यानमार, थाइल्यान्ड, कम्बोडिया, लाओस, मलेसिया र इन्डोनेसियामा वन कुकुरका विभिन्न प्रजातिहरू देखिएका छन् । तर, वन कुकुरको वितरण, सघनता र प्रजननक्रमको जानकारीको अभावका कारण दक्षिणपूर्वी एसियामा बेसी देखिएका यस जीवको वास्तविक अवस्थाबारे अन्यौलता रहेको थियो । तर, अब त्यो अन्यौलता दूर हुने भएको छ ।
क्यानडीड स्पेसलिस्ट ग्रुपअन्तर्गतको ढोल वर्किङ ग्रुप (डीडब्ल्यूजी)को आयोजनामा सप्ताहव्यापी ‘अन्तर्राष्ट्रिय वन कुकुर’ सम्मेलन नेपालमा हुने भएको छ । यही जेठ १८–२४ गतेसम्म सौराहामा हुने सम्मेलनमा वन कुकुर संरक्षणका काम गरिरहेका विश्वभरका १५ जना वन कुकुर संरक्षणकर्मीहरू उपस्थित हुनेछन् । राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष सह–आयोजक रहने यस सम्मेलनमा नेपाल वन प्राविधिक संघले सम्मेलन सफल पार्न सहयोग गर्नेछ ।
ढोँले वर्किङ ग्रुप के हो ?
आईयुसीएनको ‘स्पेसल सर्माइभल् कमिशन भन्ने समूह छ । सो समूह अन्तर्गत विभिन्न प्रजातिहरूका लागि विशेषज्ञहरूको समूह चयन गरिन्छ । ती विशेषज्ञहरूको समूहमध्ये ‘ढोल वर्किङ ग्रुप (डिडब्ल्यूजी)’ विशेषगरि वन कुकुरसँग सम्बन्धि काम गर्ने लाइफमाइन्डेड वातावरणकर्मीहरूको समूह हो । हाल आईयुसीएनको क्यानिड स्पेसलिस्ट ग्रुपअन्तर्गत डिडब्ल्यूजीले वन कुकुर संरक्षण क्षेत्रमा काम गरिरहेको छ । यस समूहको संयोजक थाइल्यान्डकी लुचारिन सोन्गसेन हुन्, जो स्मिथसोनियन संरक्षण जीवज्ञान संस्थानसँग आबद्ध छिन् ।
यस समूहमा हाल १९ जनाले काम गरिरहेका छन् । १९ जना मध्ये १५ जना सम्मेलनमा उपस्थित रहनेछन् । समूहमा वन्यजन्तु संरक्षण समाज, भारतका अर्जुन श्रीवास्तव र गिरीश पन्जाबी, स्वतन्त्र सल्लाहकारको रूपमा भाष्कार आचार्य, थ्युरिन्गर जू–पार्क एरफर्ट, जर्मनीका हाइके माइश, वन्यजन्तु संरक्षण अनुसन्धान इकाई, अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका जान कम्लर, मोन्टाना विश्वविद्यालयका संरक्षण विज्ञान सहयोगी कायरन कुंकेल, किङ विश्वविद्यालयका शेङ्ग लिई, उग्येन वाङ्चुक संरक्षण र पर्यावरण अनुसन्धान संस्थानका फुन्ट्सो थिन्ले, प्राकृतिक इतिहास संग्रहालय, कोपेनहेगेन विश्वविद्यालयका लिनेया वोर्सो हावमोलर, जीवविज्ञान अनुसन्धान इकाई, ओभिएडो विश्वविद्यालय, स्पेनका मनसुन पोखरेल खतिवडा, प्राकृतिक संरक्षण कोष, नेपालका अम्बिका प्रसाद खतिवडा, रिजर्भ जूलोजिकल द उट–टच, फ्रान्सका पेट्रिक रू, वन्यजीव संस्थान भारतका पल्लवी घस्कडबी, कोर्नेल वन्यजीव स्वास्थ्य केन्द्र, कोर्नेल विश्वविद्यालयका मार्टिन गिल्बर्ट रहेका छन् भने उनीहरूलाई विभिन्न विद्यार्थी, संरक्षणकर्मीहरूले यस अभियानमा उनीहरूलाई सघाइरहेका छन् ।
थाइल्यान्डमा भएको त्यो कार्यशालाः
अन्तर्राष्ट्रिय वन कुकुर सम्मेलन २०२३ः
वन कुकुरको संख्या एवम् गणना निर्धारण गर्दै आवश्यक पारिस्थितिक प्रणाली निर्माण गर्नका लागि यस सम्मेलन महत्त्वपूर्ण सिद्ध हुने ढोल वर्किङ ग्रुपका लागि नेपालको सदस्य एवम् यस सम्मेलनका संयोजक डा. अम्बिकाप्रसाद खतिवडाले बताए । “वन कुकुरसम्बन्धि वैश्विक दृष्टिकोण निर्माण गर्न, यसको वितरण निश्चित गर्न, वन कुकुर सम्बन्धि विभिन्न देशबाट आएका जानकारीहरूको संकलन, सूचिकृत एवम् अद्यावधिक गर्नेछौँ”, उनले बताए ।
सम्मेलनले वन कुकुर–मानव द्वन्द्वका विभिन्न आयामहरू, वन कुकुर संरक्षणका मौजुदा विधिको मूल्यांकन एवम् त्रुटिरहित बनाउने सम्मेलनका अर्का संयोजक सुजन खनालले बताए । खनाल वन कुकुरको संरक्षणका लागि ५ वर्षदेखि क्रियाशील छन् भने खतिवडाले सन् २०१० मा वन कुकुरमै स्नातकोत्तर गरेका छन् ।
सम्मेलनमा के–के हुनेछ ?
वन कुकुर संरक्षणमा काम गरिरहेका विभिन्न देशका प्रतिनिधिहरूको आपसी भेटघाट र अन्तरक्रियाले वन कुकुरको संरक्षणका विविध आयामहरूबारे प्रष्ट हुनेछ । पहिलो दिनको परिचयात्मक भेटघाट हुनेछ भने दोस्रो दिनदेखि संरक्षणकर्मीहरूले आ–आफ्नो देशमा वन कुकुरको अवस्था एवम् वितरणबारे खुलस्त पार्नेछन् । विभिन्न देशका प्रतिनिधिहरूले आ–आफ्नो देशमा वन कुकुरको अवस्था, संख्या, वितरण, आहाराको उपस्थिति एवम् संरक्षणका लागिने गरिनुपर्ने कार्यहरू जानकारी साझा गर्नेछन् । वैश्विक रूपमा संकटापन्न प्रजातिमा सूचिकृत वन कुकुरको रेडलिस्ट तयार गरिनेछ ।
सम्मेलनमा बंगलादेशबाट आकाश मुन्तासीर, भुटानबाट टीबीडी, चीनबाट गुआन ताइपेइ, भारतबाट गिरीश पन्जाबी, इन्डोनेसियाबाट स्याण्डी नर्भीयान्तो, मलेसियाबाट तान चेङ् चेङ्, म्यानमारबाट न्वागे ल्विन, नेपालबाट डा अम्बिका प्रसाद खतिवडा र सुजन खनाल र थाइल्यान्डबाट ख्वानरुताइ चारास्पेत लगायतका वन कुकुर संरक्षणकर्मीहरूको उपस्थिति रहेनछ ।
‘वन्यजन्तु मोनिटरिङुतर्फ के–कस्ता नयाँ प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्छ’ भन्ने सन्दर्भमा प्रोफेसर हिल कोबयाशीले आफ्ना कुराहरू राख्नेछन् । अर्जुन श्रीवास्तवले ‘रेड लिस्ट एसेसमेन्ट्स’ गर्नेछन् । सम्मेलनमा मार्टिन गिल्बर्टले वन कुकुरलाई लाग्ने रोग र रोकथाममा उपायहरूबारे प्रस्तुति दिनेछन् भने सुजन खनालले मानव–वन कुकुर द्वन्द्वका कारण एवम् समाधानमा पाटाहरूलाई अगाडि सार्नेछन् ।
सम्मेलनमा वन कुकुर संरक्षणको संरक्षणको क्षेत्रमा काम गरिरहेका वन तथा वातावरण विषयका विद्यार्थीहरूले समेत कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नेछन् । मोली मिल्सले वन कुकुरको संरक्षणका लागि प्रयोग गरिएका जीवाश्महरूको रेकर्डबारे प्रस्तुति दिनेछन् भने नेपालको तर्फबाट तृष्णा रायमाझी, अभिनय पाठक, मनसुन पोख्रेल र स्मृति लामाले आ–आफ्ना कार्य अनुभव एवम् नेपालमा वन कुकुरको अवस्थाबारे प्रस्तुति दिनेछन् ।
वन कुकुर संरक्षण कार्ययोजना निर्माण एवम् विश्वभरको वन कुकुरको जनसंख्या निर्धारण कार्यलाई प्राथमिकता राखिएको यस सम्मेलनमा ढोल वर्किङ ग्रुपका सदस्यहरूले चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज एवम् पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जको एक–एक दिनको भ्रमण समेत गर्नेछन् । सम्मेलनकै क्रममा विभिन्न मध्यवर्ती सामुदायिक वन एवम् सामुदायिक वनका वनकर्मी एवम् संरक्षणविद्हरूसँग वन कुकुरका बारेमा अन्तरक्रियात्मक छलफल समेत हुनेछ । यसप्रकार, सम्मेलनमार्फत नेपाल सहित भुटान, थाइल्यान्ड र भारतको वन कुकुर संरक्षण कार्ययोजना निर्माण कार्य अघि बढाइनेछ ।
नेपालमै यो सम्मेलान किन गरिँदै छ ?
भू–संरचनाका हिसाबले भारतमा वन कुकुरको संख्या बढी रहेको छ । तर, विश्वभरका कुनै पनि संरक्षण क्षेत्रमा वन कुकुरको संख्या २५० भन्दा बढी देखिएको छैन । संरक्षण क्षेत्रमा कुनै पनि दुर्लभ जीवजन्तुको संख्या २५० रहनुलाई ‘भ्यालुएबल पलुलेसन’मान्ने गरिन्छ । ‘भ्यालुएबल पपुलेसन’ रहेको खण्डको सो जीवजन्तु लोप भएर गइहाल्ने खतरा रहँदैन । तर दुर्भाग्य, कहीँ पनि संरक्षण क्षेत्रमा वन कुकुरको संख्या २५० पुगेको आधिकारिक जानकारी उपलब्ध छैन । नेपाल क्षेत्रफलको हिसाबले सानो देश भएता पनि वन कुकुर चितवनदेखि कन्चनजङ्गा समेत देखिएका छन् । नेपालको लो–ल्याण्ड ६७ मिटरको तराइ क्षेत्रदेखि ५ हजार मिटरसम्मको उचाईमा वन कुकुर पाइएका छन् । वन कुकुर पाइएसँगै यसको संरक्षणका लागि नेपालका वन कुकुर संरक्षण अभियन्ताहरू पर्याप्त चासो देखाएकाले पनि यो सम्मेलन नेपालमा हुन् गइरहेको हो । नेपालका अन्य क्षेत्रहरूमा कहाँ–कहाँ वन कुकुर देखिएका छन् भने यहाँका संरक्षणकर्मीहरू यद्यपि लागिरहेका छन् ।
पहिले यो सम्मेलन भुटानमा गर्न खोजिएको तर कारणवश त्यहाँ हुन् सकेन । “भुटानमा एकजना पर्यटक भएर गएपछि प्रत्येक दिन ४०० डलर शुल्क तिनुपर्ने रहेछ । त्यसो हुँदा खर्च बेसी लाग्ने भयो । अन्यत्र कहाँ गर्ने भनेर छलफल हुँदै थियो, हामीले ‘नेपालमा हामी गर्छौँ’ भनेका हौँ”, संयोजक खतिवडाले बताए । ढोल संरक्षणतर्फ रेन्ज कन्ट्रीहरूमध्ये नेपाल पहिलो रहेकाले पनि यस कार्यक्रम नेपालमा भइरहेको उनले थपे । “विश्वभरका संरक्षणविद्हरूलाई नेपालमा बोलाएर अति संकटापन्न जीवको संरक्षणका लागि कार्ययोजना बनाउन लाग्दै छौँ, यो खुसीको क्षण हो”, खतिवडाले भने ।
सौराहा नै किन ?
सौराहामा नै सम्मेलन गर्नुको उल्लेखनीय कारण नभएको संयोजक खनाल बताउँछन् । “वन कुकुरको वासस्थान सौराहा वरपरका वनमा ज्यादा रहेकाले यहाँ आउने पाहुनाहरूलाई प्रत्यक्षरूपमा वन कुकुर देखाउन सकिओस् भन्ने अभिप्रायले हामीलाई यहाँ कार्यक्रम गर्न लागेका हौँ । नेपालको हकमा चितवन एवम् पर्सामा वन कुकुरको संख्या तुलानात्मकरूपमा बढी रहेको पाइएकाले उनीहरूको वासस्थानलाई एवम् चारित्रिक विशेषतालाई नजिकबाट देख्न सकिने भइयो”, उनले थपे, “सौराहा भेन्यु (कार्यक्रमस्थल) मात्र हो, हाम्रो चासो विश्वभरकै वन कुकुरमाथि रहेनछ ।”
विश्वकै ख्यातिप्राप्त सम्मेलनको स्थानीय आयोजक राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष जैविक विविधता संरक्षण सौराहामै रहेकाले सम्मेलन यहाँ हुन् गइरहेको खनालले प्रष्टाए । “संरक्षणलाई सफल बनाउन यस संस्थाको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । राजाले स्थापना गरेको संस्था भइकन पनि विगत ४० वर्षदेखि संरक्षणका कार्यहरूमार्फत विश्वमाझ नेपाललाई चिनाइरहेको छ, यस संस्थासँग जोडिएर काम गर्न पाउनु खुसीको कुरा हो”, उनले भने ।
भावी कार्यदिशाः
भावी कार्यदिशा तयार गर्नुअघि यस प्रजातिको वितरण एवम् संख्याबारे जानकारी यकिन हुनुपर्ने खतिवडा बताउँछन् । “अहिलेसम्म हामीसँग यसको ‘रफ इस्टिमेट’ मात्र छ । हामीलाई फलानाले यहाँ देखेको भन्ने मात्र छ । तर वास्तविक हो कि होइन ? छ कि छैन ? भन्ने कुरामा हामी प्रष्ट हुन् बाँकी नै छ । एउटा उदाहरण भनौँ, विगतमा एकरदुई जना विद्यार्थीले वन कुकुरमा काम गर्छु भने । मैले पनि हुन्छ भनिदिएँ । पछि आ–आफ्ना रिपोर्टमा स्यालका फोटोहरू ल्याइरहेका थिए । यसकारण वन कुकुरको सम्बन्धमा अन्य जनवारको जस्तो पर्याप्त जानकारी संकलन गर्नु नै हाम्रो पहिलो कार्यदिशा हुनेछ”, उनले भने ।
सम्मेलनमा सामुदायिक वनका अध्यक्षहरूलाई निमन्त्रणा गरिएको खनालले बताए । “हामी उहाँहरूसँग एउटा सोसियल सर्वे गर्नेछौँ, जसको लागि हामीले १५ वटा प्रश्न समेत बनाएका छौँ । सर्वेमार्फत वन कुकुर कहाँ(कहाँ देखिएका छन् भनेर बुझ्नेछौँ । देखिएको रहेछ भने कहाँ छ, कस्तो अवस्थामा छ लगायतका कुरालाई टिपोट गर्नेछौँ । सर्वेबाट एउटा जानकारी आइसकेपछि दोस्रो चरणमा ‘फिजिकल एभीडेन्स’ सङ्कलन गर्ने काम गरिनेछ । वन कुकुर पाइने क्षेत्रहरू पहिचान गरि संरक्षणका चुनौतीहरूबारे जानकारी संकलन एवम् समस्यालाई सम्बोधन गर्ने कस्ता कार्यक्रमहरू आवश्यक छ भनि छलफल अघि बढाउनेछौँ । यसप्रकारको अन्तरक्रियापश्चात् हामी एउटा ठोस निर्णयमा पुग्नेछौँ । यसकारण यस सम्मेलनलाई एउटा अवसरको रूपमा पनि लिएका छौँ”, खनालले भने ।
वन कुकुर संरक्षणको कार्ययोजना निर्माणपश्चात् वन कुकुरको संख्या वृद्धिका लागि वन कुकुरको सुरक्षित वासस्थानका लागि क्षमता र श्रोतको दिगो व्यवस्थापन कार्य गर्नुपर्ने उनले बताए । यस सँगसँगै स्वच्छ जलसम्पदा, वन आदिको दिगो संरक्षण, जलवायु परिवर्तनको असर वहन गर्ने क्षमतामा वृद्धि, सिमसार क्षेत्रको बुद्धिमत्तापूर्ण प्रयोग जस्ता कार्यहरू पनि समान्तर रूपमा अगाडि बढाउनु आवश्यक रहेको खनालले औँल्याए । यसैगरि, सम्मेलनमार्फत आगामी दश वर्षमा वन कुकुरको संख्या वैश्विक रूपमा वृद्धि हुने र चितवन–पर्सा लगायतका क्षेत्रहरूमा २५० भन्दा बढी संख्या वन कुकुरहरू देख्न पाइने विश्वास आफूलाई रहेको उनले बताए ।
उनले वन कुकुर जस्ता वैश्विक चासो एवम् अति संकटापन्न जीवको संरक्षणका सरकारले चासो लिनुपर्नेमा सीमित व्यक्तिले काम गरिरहनु परेको दुखेसो समेत व्यक्त गरे । “सरकारले आफ्नो हिसाबले एक्सन प्लान बनाएर त्यो हिसाबमा अघि बढ्नु पर्ने हो तर छैन । तर, यसको जिम्मेवारी हामीजस्ता सीमित व्यक्तिले लिनु परिरहेको छ, दुःख लाग्छ । सरकारले वन कुकुर संरक्षणलाई प्राथमिकता राखेर हामीलाई सघाओस् वा हामीसँग सहयोग मागोस् । वन कुकुरको कंकाल देखाउनु भन्दा सानो संख्यामै रहँदै यसलाई जोगाउनु बुद्धिमत्तापूर्ण हुनेछ”, खतिवडाले भने ।
वन्यजन्तु संरक्षणमा विदेशीहरूले विशेष चासो दिइरहेको यस समयमा नेपालले विश्वका लागि यो–यो प्रजाति संरक्षण गरिरहेको छु भनेर देखाउन समेत आवश्यक रहेको उनले बताए । “संरक्षणका लागि आर्थिक सहयोग आवश्यक छ र आफूले मात्रै सकिन्न भने वन कुकुर जस्ता लोपोन्मुख प्रजाति संरक्षणका गर्दै छौँ, सहयोग गर्नुहोस् भनेर भन्न मिल्दछ । किनभने कुनै पनि जनवार विश्वको कुनै पनि स्थानमा संरक्षित हुनु सो देशको लागि मात्रै नभएर सम्पूर्ण विश्वको लागि हो”, खतिवडाले भने ।
सम्मेलनको उपलब्धिमुलक हुने विश्वास
राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष (एनटीएनसी) नेपालका सदस्य सचिव शरद अधिकारीले वन कुकुरको बिषयमा नेपालमात्र नभई विश्वमा नै सिमित अध्ययन भएको बताए । बाघ संरक्षण जे जसरी विश्वनै लागेको छ, त्यसै हिसाबले वन कुकुरको संरक्षणका लागि लाग्नु पर्ने अवस्था आएको उनले बताए । कोषले पनि नेपालमा वन्यजन्तु र जैविक विविधता संरक्षणमा बर्षौ देखि काम गर्दै नै आइरहेको छ ।
वन कुकुरका बिषयमा यहि सुक्रबार(जेष्ठ १८ गते)बाट चितवनको सौराहामा हुन गईरहेको अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनबाट कोष उत्साहित भएको उनले बताए । वन कुकुरसँग सम्बन्धी अध्ययन गरिरहेका विभिन्न देशका विज्ञहरूको उपस्थितिले वन कुकुरको बारेमा थप अध्ययन अनुसन्धान हुने विश्वास आफुले लिएको उनले बताए । सम्मेलनबाट विश्वभरि नै राम्रो सन्देश जाने उनको भनाई छ । सम्मेलनबाट प्राप्त उपलब्धिहरूलाई मध्यनजर गरि अघि बढ्यौँ भने वन्यजन्तु एवम् जैविक विविधता संरक्षणको क्षेत्रमा एक महत्त्वपूर्ण विधा थपिने उनले बताए ।
चरामा विद्यावारिधि गर्ने पहिलो नेपाली चरा, वन्यजन्तु र जैविक विविधताका जानकार डा. हेमसागर बरालले पहिला विश्वका ९ वटा जति मुलुकमा ढोँल(वन कुकुर) धेरै नै पाइने भएपनि यो लोप हुँदै गएको अवस्था रहेको बताए । यसको संरक्षणका प्रयास, जनचेतना फैलाउन र नीति निर्माण तहमा काम गर्न नसकैकै कारण यो लोपहुँदै गएको उनको बुझाई छ । वन कुकुरकै बिषयमा नेपालमा अन्तराष्ट्रिय सम्मेलन हुनु भनेको ढोँल(वन कुकुर)संरक्षण प्रतिको एउटा महत्वपूर्ण कदम हुने उनले विश्वास लिएका छन ।
