• कपिल चौलागाई

खनियावास गाउँपालिकाको सामुदायिक अस्पताल (ग्रामीण अस्पताल) धादिङबेसीबाट करिब ५ घण्टाको सकसपूर्ण मोटरबाटो पार गरेपछि पुगिन्छ । किन्ताङफेदीसम्मको धुल्लाम्मे सडकमार्ग र त्यसपश्चात् आँखु खोलाको तिरैतिर लागेर उँभो लागेपश्चात् दार्खास्थित् खनियावास गाउँपालिकाको भवनमा पुगिन्छ । भवनदेखि ५ मिनेटको उकालो बाटोछेवैमा स्थित छ- ग्रामीण अस्पतालको भवन  । 

भौगोलिक विकटताको वास्तविक अनुहार बोकेर बसिरहेको यस अस्पतालको स्वास्थ्य सेवामा सुरुवातदेखि नै निरन्तर खटिरहेका देखिन्छन्, अस्पतालका डाक्टर शिवराम विष्ट । देशका अधिकांश डाक्टरहरू सहरकेन्द्रित (सुविधामुखी) भइरहेको अवस्थामा यी डाक्टर भने गाउँका बिरामी उपचारमा व्यस्त देखिन्छन् ।

आफूले पढाइ सक्ने बित्तिकै मोफसलमा बसेर काम गर्दै आएका विष्ट सहरमा काम गर्दैगर्दा कोभिडको असरले पारेको क्षति देखेपछि गाउँको हालत झन् के होला भन्ने लागेर आफू गाउँ आएको बताउँछन् । “शहरमा त जेजसो भए पनि अस्पताल छन्, योजनाहरू छन्, सरकारको ध्यानाकर्षण छ, तर गाउँमा त्यस्तो केही थिएन । गाउँमा थियो त बस्, मनोवैज्ञानिक त्रास थियो । न उपचारपद्द्ती थाहा थियो, न गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा नै,” उनी अगाडि भन्छन्, “यसपश्चात् म गाउँ आइपुगेँ । यहि सेवा गरिरहेको छु  । खुसी छु  ।”

गाउँपालिकाको परियोजनामा २०७७ मङ्सिर १५ गते उद्घाटन गरिएको यस अस्पतालबाट खनियावास मात्र नभई रुवीभ्याली गाउँपालिका, गंगाजमुना गाउँपालिका साथसाथै छिमेकी जिल्ला नुवाकोटको मेघाङ गाउँपालिकाका नागरिकलाई समेत उपचार लाभ पुगेको छ । बर्थीङ सेन्टर गुणस्तर सुधार स्कोर कार्डमा पनि अस्पतालको हरियो रङ देखिएको छ ।  हरियो रङको अर्थ व्यवस्थापन, प्रेषण, विद्युत, पानी र सरसफाई, बिरामीको सम्मान र आदर, औजार, औषधि, प्रसूति सेवा, पार्टोग्राफ, परिवार नियोजन, संक्रमण रोकथाम लगायतका विषयहरूमा अस्पतालको सक्रिय उपस्थिति रहनु भन्ने हुन्छ  । 

अस्पतालमा आफ्नै अक्सिजन प्लान्ट, एक्स रे मसिन, फार्मेसी तथा ल्याब रहेको छ । धादिङबेसीमा हुने अधिकांश टेस्टहरू यही नै गर्न सकिने कुरा अस्पतालका ल्याब असिस्टेन्ट सीमा तामाङले बताइन्  । अस्पतालका रेडियोग्राफर निसान भट्टका अनुसार यहाँ रहेको डिजिटल एक्स-रे मेसिनका सहायताले बिरामीको रोग पत्ता लगाउन निक्कै सहज भएको छ । नेपालमा सन् २००५ देखि डिजिटल एक्स-रे प्रयोगमा आउन थालेको हो । विश्व बजारमा भने डिजिटल एक्स-रे सन् २००२ देखि नै प्रयोगमा आइसकेको थियो । पुरानो प्रविधिको एक्स-रेको तुलनामा नयाँ डिजिटल एक्स-रे चलाउन सहज हुनुका साथै छिटो हुन्छ ।

अस्पतालसम्मको आवतजावतमा समस्या नहोस् भन्नका निमित्त सडक सञ्जाललाई पनि विकास गर्दै लागेको गाउँपालिका अध्यक्ष रणबहादुर तामाङले बताए । अस्पताल  बनेपछि के कसरी सञ्चालन गर्ने भन्ने अन्योल थियो, डाक्टर आएपछि ढुक्कले सास फेर्न पाएँ,’ उनले भने । सुरुमा पाँच बेड क्षमताको यो अस्पताललाई अहिले १० बेडको बनाइएको छ । ग्रामीण अस्पतालमा अहिले पनि एमबीबीएस डाक्टरको दरबन्दी छैन । गाउँपालिकाको अस्पताल  करार दरबन्दीको भरमा चलेको छ । डा. विष्ट पढाइका लागि बाहिरिएको अवस्थामा अर्को डाक्टरलाई गाउँमा कसरी राख्ने भन्ने चिन्ता पनि छ ।

“नेपालमा अहिले पनि करिब ३० प्रतिशत जति अस्पतालमा पुरानै प्रविधिका एक्स-रे होलान् । तर, यसका सामग्री पाउन छाडेपछि र चलाउन झन्झट हुने भएपछि नयाँ डिजिटल एक्स-रे नै प्रयोगमा ल्यायौँ” गाउँपालिका अध्यक्ष रणबहादुर तामाङ बताउँछन् । 

डिजिटल एक्स-रेलाई ‘कम्प्युटेड रेडियोग्राफर’ भनेर चिनिन्छि । यो कम्प्युटर र प्रिन्टरजस्तै हो । “यो मेसिनमा एउटा ‘इमेजिङ प्लेट’ हुन्छ । बिरामीलाई मेसिनमा राखेपछि उक्त प्लेटले बिरामीको एक्स-रे गरेको स्थानको तस्बिर लिन्छ र त्यसलाई ‘डिजिटलाइजर’मा पठाइन्छ”, रेडियोग्राफर भट्ट भन्छन् ।

अस्पतालमा आँखा, प्रसूति, फार्मेसी सेवा लगायत सम्पूर्ण आधारभूत स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध छ । तिलगंगा आँखा प्रतिष्ठान र गाउँपालिकाको सहकार्यमा ग्रामीण आँखा क्लिनिक खुलेको दुई/तीन महिनामात्रै भएको छ, जहाँबाट माइनर ओटी एवम् आँखासम्बन्धि चेकजाँच गर्ने गरिन्छ । मोतिबिन्दू लगायतका समस्याका लागि जिल्ला सामुदायिक आँखा केन्द्र धादिङमा सिफारिस गर्ने गरिएको डा. विष्टले बताए । “हालसम्म आठ जना मोतिबिन्दुका बिरामीहरूले धादिङबेशीबाट सुविधा पाइसक्नुभएको छ । हामीले आँखा शिवीरहरू पनि चलाउने भएका छौं”, उनले भने । आँखा क्लिनिक एवम् एम्बुलेन्स चालकसहित १६ जना कर्मचारीहरू रहेका छन् । 

अस्पताल सन्चालनमा आएपश्चात् ग्रामीण महिलामा देखिने पाठेघर खस्ने समस्याको गाउँमै सहज रूपमै समाधान हुन सकेको देखिन्छ । अस्पतालसँग आफ्नै एम्बुलेन्स छ, जो गाउँपालिकाले खरिद गरेको हो । एम्बुलेन्स सेवाबाट स्थानीयवासीहरूले लाभ पाइरहेका छन् । जनतालाई सुविधा दिने बाचा गरेर स्थानीय सरकारको बागडोर सम्हालेका जनप्रतिनिधिहरू सर्वसाधारणका आधारभूत आवश्यकतामा खर्चिनु पर्ने पैसा धमाधम आफ्नो सुविधामा लगानी गरिरहेका थुप्रै भेटिन्छन् । तर, खानियावास गाउँपालिकाका अध्यक्ष  रणबहादुर तामाङ भने आफू बरू हिँडेर या लिफ्ट मागेर कार्यालय-घर ओहोरदोहोर गर्छन्, अस्पताललाई एम्बुलेन्स सेवा प्रदान गर्ने कुरामा चुकेका देखिएनन् । विशेषज्ञ चिकित्सकको सेवा लिन वा गम्भीर बिरामीलाई अस्पताल भर्ना गर्न सदरमुकाम लैजान परेको खण्डमा एम्बुलेन्स नभए हेलिकप्टर समेत बोलाउने गरेको तामाङले बताए । “तर बर्खायाममा बाटोको समस्या आइपरिरहेको छ, सडक अवस्था सुधार्न कटिबद्ध छु । ममा विलासिताको भोक छैन, जनताले हाम्रो सेवा गर् भनेर मलाई जिताएका हुन् । म उहाँहरूलाई दु:ख दिने कुनै काम गर्दिनँ”, उनी भन्छन् ।

अस्पतालसम्मको आवतजावतमा समस्या नहोस् भन्नका निमित्त सडक सञ्जाललाई विकास गर्दै  लागेको गाउँपालिका अध्यक्ष तामाङ बताउँछन् । अध्यक्ष तामाङका अनुसार गाउँमा अस्पताल निर्माण र डाक्टरको उपलब्धताको निमित्त उनले केन्द्रसम्म निकैपटक ध्यउनुपर्यो । “स्वास्थ्य क्षेत्रलाई प्राथमिकतामा राखेर काम गरेकै कारण गाउँमा यति भव्य अस्पताल निर्माण हुन् पुग्यो”, तामाङ अगाडि भन्छन्, “अस्पताल त बन्यो तर अगाडि के-कसरी सन्चालन गर्ने भनेर अन्योल थियो । डाक्टरसाहेब आउनुभयो, त्यो अन्योल पनि हल भयो  । डाक्टरसाहेब आइसकेपश्चात मात्रै मैले ढुक्कले श्वास फेर्न पाएँ”, उनी भन्छन्  । जनजाति समुदायले भरिएको गाउँमा डाक्टरलाई असहज नहोस् भनेर अक्सर उनलाई भेटिरहेका हुन्छन् गाउँपालिका अध्यक्ष । अधक्ष्य तामाङले डा. विष्ट भविष्यमा अध्ययनका लागि जानैपर्ने भएको खण्डमा अर्को कुनै डाक्टरलाई उपलब्ध गराएर मात्रै जानुपर्ने मौखिक सहमति समेत लिएका छन् ।

प्राथमिक स्वास्थ्य चौकी मात्रै भएको विगतको अवस्थामा बिरामीलाई सामान्य उपचारकै निमित्त ६-७ घण्टा भन्दा ज्यादा हिँडेर पुग्नुपर्नेमा आज निक्कै सहज भएको बताउँछन् स्थानीयवासीहरू । सामान्य सुगर टेस्टकै निमित्त पनि बजार धाउनुपर्ने समस्याबाट अहिले गाउँले मुक्त भएका छन् । अस्पतालमा कोभिड आइसोलेसन वार्डका साथसाथै इमर्जेन्सी, प्रसूति तथा जनरल वार्ड रहेको छ । अस्पतालले बेलाबेलामा आँखा शिविर, हाडजोर्नी शिविर, गाउँघर क्लिनिक लगायतका नियमित सुविधा दिँदै आएको छ । सुरुमा अस्पतालमा ५ बेड राखिएता पनि बिरामीको सहजताका लागि १० बेड पुर्याइएको छ । 

अस्पताल माथिल्लो बेल्टको निमित्त भ्याक्सिन स्टोर गर्ने ओटिसि सेन्टरका रूपमा पनि स्थापित छ । अस्पतालको प्रसूति गृहमा रुम हिटिङको काम हुँदै गरेको छ । साथसाथै प्रसूति केसका समयमा अस्पतालले नि:शुल्क खाना समेत प्रदान गर्ने गर्दछ । यहाँ एउटा एक्स-रे गरेको ३५० रुपैयाँ लाग्ने रहेछ, जुन सहरका प्राय: अस्पतालले १,००० भन्दा कममा गर्दैनन् । यसरी उठेको रकमले एम्बुलेन्स नै धान्न समेत धौधौ पर्ने गरेको डा. विष्ट बताउँछन् ।  आर्थिकरूपमा कमजोर रहेका बिरामीहरूलाई सो रकम छुट रहेको बताउँछिन्, अस्पतालका असिस्टेन्ट हेल्थ वर्कर प्रज्ञा पाठक ।

अस्पताललाई सर्सती हेर्दा, डाक्टरको कुरा सुन्दा र स्थानीयसँग बुझ्दा अस्पतालले आफ्नो ल्याकतले भ्याएसम्मको सुविधा दिँदै आएको देखिन्छ । अस्पताललाई यौटा नयाँ भवनको जरुरत परिसकेको देखिन्छ । स्वास्थ्यकर्मीलाई सुत्नको निमित्त केवल दुई वटा कोठा रहेछन् । जसमा पुरुष यौटामा र महिला अर्कोमा सुत्ने रहेछन् । यसरी ४-५ जना एउटै कोठामा सुत्नुपर्ने अवस्था निक्कै नै गम्भीर कुरा हो । अस्पताललाई नयाँ भवनको तथा थप स्टाफको जरुरत परिसकेको देखिन्छ । यसका निमित्त गाउँपालिकाले मात्रै गरिहाल्ने अवस्था भइनसकेको र केन्द्रीय सरकार वा दातृ निकायको सहयोग आवश्यक परिसकेको देखिन्छ ।  यसैगरी, बर्खायाममा हावाहुरीको कारण विद्युत सेवा अवरुद्ध हुने गर्दा सेवा वितरणमा अस्पतालले कठिनाइ व्यहोरीरहेको छ, वैकल्पिक उर्जा व्यवस्थापनतर्फ पनि सरोकारवालाहरूले सोच्नुपर्ने देखिएको छ ।

यस ग्रामिण अस्पतालमा अहिले पनि एमबीबीएस डाक्टरको निश्चित दरबन्दी छैन । गाउँपालिकाको करार दरबन्दीको भरमा चलेको छ । डा. विष्ट पढाइका लागि बाहिरिएको अवस्थामा अर्को डाक्टरलाई गाउँमा कसरी राख्ने भन्ने चिन्ता बरकरार छ । यस अवस्थामा स्वास्थ सेवा र अस्पताल प्रदेश मातहत रहने भएकाले बागमती प्रदेश सरकारले यस विषयमा तुरुन्त  निर्णय लिनु जरूरी देखिन्छ ।