त्रिशूली दोहन, मलेखुको माछा र जुङटारको मुक्तिनाथ !

१. जल यात्राको इतिहास बोकेको त्रिशूली नदीको प्रख्याति र दोहनको कथा:

सप्तगण्डकी नदी प्रणालीको मुख्य सहायक नदीमध्ये एक त्रिशूली राजधानी नजिक रहेको प्रसिद्ध नदी हो । प्रसिद्ध यसर्थमा कि यसै नदीबाट नेपालको जलयात्राको थालनी (सन १९६०, महेश दोभानबाट) भयो । त्यतिबेला गोराहरूले नेपाल आएर पोखरा, लुम्बिनी घुम्न जानेक्रममा क्रममा पहिलो व्यावसायिक जलयात्रा त्रिशूली नदीमा गरेको जलपर्यटन व्यवसायी मेघ आलेले एक भेटमा पङ्क्तिकारलाई बताएका छन् । त्रिशूली काठमाडौँ उपत्यका, पोखरा, चितवनलगायतका पर्यटकीय क्षेत्रबाट पनि नजिक रहेकाले जलयात्राका लागि निकै लोकप्रिय मानिन्छ । यसैगरि, र्याफ्टिङको मुख्य क्षेत्र भनेको धादिङको गल्छीदेखि चितवनको देवघाटसम्म हो । यो र्‍याफ्टिङको लागि विश्व प्रख्यात क्षेत्र पनि हो । विदेशी पर्यटक आउँदा ८० प्रतिशतले देख्ने नदी यही हो । ५० प्रतिशत विदेशी पर्यटकले र्याफ्टिङ गर्ने नदी पनि त्रिशूली नै हो ।

त्रिशूली नदी लामो समयदेखि र्याफ्टिङ, क्यानोइङ, कायाकिङ सञ्चालन गर्दै आएको पृथ्वी राजमार्गको आकर्षक ‘होलिडे डेस्टिनेसन’ बनिरहेको छ । यहाँ जिपलाइन र स्काइ रोप साइक्लिङ लगायतका पर्यटन केन्द्रित गतिविधिहरू सञ्चालनमा आउने क्रममा रहेका छन् । नेशनल जियोग्राफीका अनुसार विश्वका उत्कृष्ट १० जलयात्रामा नेपाल १०औँ स्थानमा पर्छ । स्रोत र साधनका हिसाबले नेपाल दक्षिण एसियाकै उत्कृष्ट गन्तव्य हो । नेपालको र्याफ्टिङलाई एसियाको मुहानका रूपमा पनि लिइन्छ ।

विकास र समृद्धिको दौडमा हामीले नदी र मानव बिचको सद्भाव भङ्ग गरी पुर्खाले छोडेर गएको विरासत बर्बाद गरेको ज्वलन्त उदाहरणमध्ये एक बागमती नदी हो भने दोस्रो त्रिशूली नदी हो भन्दा अतिशयोक्ति हुँदैन । त्रिशूली नदीका विभिन्न ठाउँमा क्याम्पिङ गर्दै सात दिनसम्म लगातार र्याफ्टिङ गर्न मिल्थ्यो । अहिले जथाभावी नदी दोहनले बास बस्ने ठाउँ छैन । क्याम्पिङ गरेर बस्ने त ठाउँ नै छैन । अर्कोतर्फ नदी दोहनका कारण पानी सधैँ धमिलो बग्छ । एकैछिनको भिजाइले रुघाखोकी लाग्छ । त्यसैले पनि र्याफ्टिङप्रति स्वदेशी तथा विदेशी पाहुनाको चासो घटेको छ । त्रिशूली नदीको बैरेनी, गजुरी, मलेखु, चरौंदी, फिस्लिङ, कुरिनटार, मुग्लिनलगायतका क्षेत्रमा चरम प्रदूषण देखिन्छ । र्याफ्टिङ गर्दा शौचालयको फोहोरको समेत दुर्गन्ध आउन थालेको यस भेगका पर्यटन व्यवसायीहरू बताउँछन् ।

ढुङ्गा, गिट्टी, बालुवाको वैज्ञानिक उत्खनन राज्यका लागि एउटा महत्त्वपूर्ण स्रोत हुनसक्छ । तर, अवैज्ञानिक र  विना मापदण्ड उत्खनन गर्दा नदी कटान, धार परिवर्तन, तटबन्ध भत्किने तथा डुबानको जोखिम हुन्छ । र्याफ्टिङ, कायकिङजस्तो जल पर्यटनमा नेपाल वास्तवमै विश्वस्तरीय गन्तव्य हो, र यसको अग्रणी त्रिशूली नदी भएकाले त्रिशूली नदी दोहन एवं प्रदूषण घटाउँदै जानुको विकल्प छैन । यस कार्यको नेतृत्व सिद्धलेक गाउँपालिकाले लिन सक्दा एक उदाहरणीय काम हुनेछ ।  नदीको उपयोगितासँगै त्यसबाट उत्पन्न हुनसक्ने प्रकोप व्यवस्थापन तथा न्यूनीकरणलाई पनि एकीकृत योजनाका साथ कार्यान्वयन गर्न जरुरी छ । बाढीपहिरो लगायत प्रकोप व्यवस्थापनमा बेवास्ता गरे जनधनको क्षति त हुन्छ नै जलस्रोत उपयोगमा लागेको लगानी समेत गुम्ने खतरा हुन्छ । अतः जलयात्राको इतिहास बोकेको त्रिशूली नदीको अवस्था १२-१५ वर्षयता प्रदूषणको चपेटा परेकाले यतातर्फ सरोकारवाला निकाय गम्भीर हुन् आवश्यक छ ।

२. ढुवानी र यातायातको हाइवे पृथ्वी राजमार्ग:

त्रिशूली नदीको प्रसिद्धिको अर्को आधार हो- त्रिशूली नदीको गोहो पछ्याउँदै राजधानीको पाइपलाइन मानिएको पृथ्वी राजमार्ग । चीन सरकारको सहयोगमा बनेको २०० कि.मी. लामो यो राजमार्ग पोखरा उपत्यकालाई काठमाडौं उपत्यकासँग जोड्दछ । यस राजमार्ग अवरुद्ध हुँदा राष्ट्रले करोडौँ घाटा व्यहोर्छ ।  त्रिशूली नदी ढुवानी र यातायातको हाइवे पृथ्वी राजमार्गको आधारभूमि हो भन्दा अतिशयोक्ति हुँदैन ।

३. त्रिशूली नदी अर्थात् ‘त्रिशूली गङ्गा’:

त्रिशूली नदी रसुवा, नुवाकोट र धादिङका लागि विद्युत् उत्पादन थलो पनि हो ।  त्रिशूली नदी आज पनि आफ्नो गतिशील, रोमाञ्चक र अति सुन्दर परिदृश्यका कारण  विश्वमाझ सुपरिचित छ । यसैगरि, त्रिशूली नदी ऐतिहासिक एवं धार्मिक नदी हो । रसुवाको गोसाईंकुण्ड स्थित त्रिशूल धाराबाट उत्पत्ति भएको नदी हो । भगवान् शिवले कालकूट विष खाएर तपस्या गर्न जाँदा त्यहाँ पुगेपछि आफ्नो त्रिशूलले घोपी पानी निकालेको ठाउँ त्रिशूलधारा नामले प्रसिद्ध छ। त्रिशूली नदीलाई ‘त्रिशूली गङ्गा’ पनि भन्ने चलन रहेको छ ।

त्रिशूली नदी रसुवा, नुवाकोटको लागि मात्रै नभई काठमाडौं उपत्यकाको नेवारहरूमाझ पनि सुपरिचित एवं आस्थाको केन्द्र बनिरहेको छ । काठमाडौं उपत्यकामा आउनुभन्दा पहिले नेवारहरूको पुरानो वासस्थान नुवाकोटमा रहेको, तिब्बती भाषामा नुवाकोटलाई ‘बाल्पोजोङ’ (नेवारहरूको बस्ती) भनिएको, फिलाडेल्फिया म्यूजियम अफ आर्टको सङ्ग्रहमा रहेको मल्लकालको एक बिलम्पौ (चित्र) मा नुवाकोटलाई ‘नेवाकुति’ भनेर लेखिएको कुरा गौतमबज्र बज्राचार्यले एक लेखमा उल्लेख गरेका छन् । (स्रोत: त्रिशूली र सरस्वती, दुई नदी, एउटै कथा, बज्राचार्य, हिमाल खबर) बज्राचार्य अगाडी लेख्छन्, “त्रिशूली नदी उपत्यकाभित्र पस्दैन, तापनि वर्षाद्‌मा अदृश्य रूपमा उपत्यकामा आइपुग्छ भन्ने विश्वास अनुसार श्रावण पूर्णिमाको दिन गोसाईंकुण्ड र त्यसैको प्रतिरूप मानिने पाटनको कुम्भेश्वरका धारा र पोखरीमा हरेक वर्ष मेला लाग्छ।”

मानव अस्तित्व र पृथ्वीको वातावरणका लागि समेत नदी एक अभिन्न पक्ष हो । अझ पूर्वीय दर्शनमा नदी र मानव जीवनबिच गहिरो आध्यात्मिक सम्बन्ध छ । भारतका गङ्गा, यमुना, नेपालको बागमती, कालीगण्डकी, त्रिशूली जस्ता धार्मिक महत्त्व बोकेका नदीहरूमा एक डुबुल्की मार्नाले पाप पखालिन्छ भन्ने जनविश्वास छ । यिनै बहुपक्षीय आयामले गर्दा विश्वका केही नदीलाई जिउँदो एकाइका रूपमा कानुनी मान्यता दिइएको उदाहरणहरू समेत छन् । यसर्थ त्रिशूली नदीको संरक्षणमा कन्जुस्याइँ गर्नु गर्नु ‘धेरै ढिला’ हुनेछ ।

सिद्धलेक गाउँपालिकालाई छोएर बग्ने यस नदी यहाँका स्थानीयहरूमाझ पिउन, सिँचाइ, ढुवानी र माछाको मुख्य स्रोतका रूपमा रहेको कुरा कुनै विवाद रहेन । यसर्थ सिद्धलेक गाउँपालिकावासीका लागि त्रिशूली नदी प्रकृति र संस्कृति हो । खडेरी वा बाढीको जोखिम पनि हो । यसप्रकार, त्रिशूली नदीले केवल जलप्रवाह मात्र गर्दैन, यस भेगको समग्र मानव जातिको आशा बोकेको छ।

४. यात्रुको रोजाइमा परेको मलेखु- फुर्के खोलाको माछा 

त्रिशूली नदी माछाका लागि पनि ख्यातिप्राप्त छ । पृथ्वीराजमार्गको अनेकन् बस बिसौनीमध्ये प्रसिद्ध बिसौनी हो त्रिशूली, फुर्के खोला क्षेत्र । यस क्षेत्र बिहानदेखि मध्यरातसम्म जीवित रहन्छ ।

त्रिशूली नदीमा मारिएका माछाहरू चाख्न मलेखु क्षेत्रका होटेलहरूमा मानिसहरू भरिभराउ हुन्छन् । काठमाडौं भित्रिने र बाहिरिने नाका भएका कारण पनि मलेखुको माछाले पर्याप्त बजार पाएको कुरामा कुनै शङ्का रहेन । मलेखुमा दैनिक सयौँ मानिस माछा खानकै लागि पुग्छन् । पछिल्लो दशकयता उच्च त्रिशूली दोहन एवं ड्याम निर्माणका कारण माछाहरू कम पाइनाले तराइदेखि माछा आयात गर्न थालिएका छन् । यस क्षेत्रमा मलेखु खोला, त्रिशूली नदी, स्थानीय पोखरी तथा चितवनबाट ल्याइएका माछा पाइन्छन् । सुरुका दिनहरूमा मलेखु खोला र त्रिशूली नदीको मात्र माछा पाइने यो बजारमा २०५० साल साउन ४ गते मलेखु खोलामा गएको बाढीका कारण खोलाको ढड्यानहरू बगाएपछि माछा बस्ने कुरहरू भत्किए भने त्यसपछि तराई क्षेत्रका माछाले प्रवेश पाएको हो । अहिले मलेखुमा असला, कत्ले, झिंगे, वाम आदि माछा समेत उपलब्ध हुँदै आएका छन् ।

यहाँ आइवरी माछा खाएपछि आफ्ना घरपरिवार र आफन्तजनलाई कोसेली-भेट स्वरूप मलेखुको माछा पोको पारेर लैजानु आम कुरा भइसकेको छ । त्रिशूली नदीको चिसो पानीमा पाइने माछा विशेष स्वादको हुने भएकाले काठमाडौंदेखि शनिबारको दिन माछा खानकै लागि ७० किमीको बाइक राइड गरेर पङ्क्तिकार स्वयम् थुप्रैपटक आफ्ना समवयस्की तरुण साथीहरूसँग यहाँ आइरहने गर्दछ । पङ्क्तिकारको अनुमान छ कि मलेखुमा विगत २० वर्ष देखि तराईबाट आएका २० जना युवा माछा मारेर वा बेचेर दैनिक २ देखि ४ हजारसम्म आम्दानी गरिरहेका छन् भने वरपरको क्षेत्रमा काँक्रो, लिची, सुन्तला उत्पादन गर्ने ५० जना बेसी भन्दा बेसी किसानहरूले दैनिक २/४ हजार कमाइरहेका छन् । गोरखा मनकामना क्षेत्रको सुन्तला चाख्नका लागि पनि फुर्के खोला पुग्नै पर्दछ । त्रिशूली नदीको पानीले सिचाई गरेको तरमताजा तरकारी एवं फलफूल चाख्न लागि पनि यहाँ पुग्नु अनिवार्य हुन्छ ।

५. धार्मिक पर्यटनको केन्द्र बन्दै मलेखु धाम (विश्व भागवत् धाम)

पृथ्वीराजमार्गलाई छाडी फुर्के खोलाको त्रिशूली नदीको मोटरवेल पुल तरी ५ मिनेट अघि आउनासाथ विश्व भागवत् धाम अर्थात् मलेखु धाम पुगिन्छ । धादिङको सिद्धलेक गाउँपालिका स्थित परेवाटारमा चन्डेश्वोर महादेव मन्दिर, चण्डिका देवी तथा विशाल धर्मशाला निर्माण भएसँगै यस क्षेत्रमा धार्मिक पर्यटनको केन्द्र बनिरहेको छ ।

अनुमानित ६ अर्बको लागतमा परेवाटारमा बन्ने विश्व भागवत धाम परिसरमा डढ करोडको लागतमा लक्ष्मी नारायणको मन्दिर बनिसकेको  धामका संरक्षक पण्डित बाल तपस्वी उत्तम भट्ट जी महाराज बताउँछन्  । अन्य संरचनाहरू क्रमिक रूपले बनाउँदै जाने उनी बताउँछन् ।

श्री विश्व भागवत धाम कोष नेपालको आयोजनामा धादिङको सिद्धलेक गाउँपालिका वडा नम्बर ६ कुम्पुर परेवाटारमा विश्वकै पहिलो भागवत धाम लगायत चार धाम निर्माण थालिएको हो । त्रिशूली नदीको किनारामा इतिहासमै पहिलो पटक २१ करोड दीप प्रज्वलन गरेर भागवत धाम निर्माण गरिएको तपस्वी पण्डित श्री उत्तम भट्ट महाराज बताउँछन् ।

यहाँ आइसकेपश्चात् हरियो तरकारीको केन्द्र बनेको परेवाटार क्षेत्र घुम्दै १७०/१८० वर्ष पुराना चट्टानहरू अवलोकन गर्दै थोपल खोलामा पौडिनुको असीमित आनन्दले ओतप्रोत हुन् पाइन्छ । यहाँबाट अनवरत रूपमा बगिरहेको ऐतिहासिक, धार्मिक एवं जलयात्राको इतिहास बोकेको  त्रिशूली नदीको प्रवाह देख्न पाइन्छ ।  यहाँ नजिकै भीरमा एक आकर्षक ढुङ्गा समेत रहेको छ, जसले हरेकलाई लोभ्याउनेछ । यस भेगका हरिया वन र स्थानीयताले हरकोहीलाई अर्कोपटक पुनः बोलाउनेछ ।

६. सिद्धलेकको मुक्तिनाथ मन्दिर

पृथ्वीराजमार्ग र जिल्ला सदरमुकाम धादिङवेशी जोड्ने कालुपाण्डे मार्ग अन्तर्गत धादिङको सिद्धलेक गाउँपालिका–६ स्थित जुङटारमा रहेको मुक्तिनाथ मन्दिर पालिकाको पर्यटकीय सम्भावना बोकेको महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थल हो । यहाँ विगतका वर्षहरूमा आन्तरिक पर्यटकहरूको ओइरो लाग्ने गर्दथ्यो, हाल सो कम भएको पाइन्छ ।

पृथ्वीराजमार्गको मुख्य सडक खण्डबाट ४ किलोमिटरको दुरीमा पर्ने कुण्डला देवी मन्दिरमा विशेष गरी पूजा हरेक महिनाको पूर्णिमाको दिने भक्तजनहरूको भीड लाग्ने गर्दछ । वि.सं. २०६६ साल वैशाख २६ गते चण्डी पूर्णिमाको दिनमा लालकुमारी मल्लको शरीरमा उत्पन्न भएको दैवी शक्तिको विश्वासमा स्थानीयहरूको पहल मार्फत मन्दिर स्थापना भएको बताउँछन् वडा नम्बर ६ का अध्यक्ष सुरेन्द्र कुमार मगर । “०६६ साल ज्येष्ठ १३ गतेका दिन साबिकको गजुरी गाविस वडा नं २ का लक्ष्मी श्रेष्ठ, कन्या सविना थपलिया र साबिकको कुम्पुर गाविस वडा नं ४ का अवि बहादुर मगरले तीर्थ कुण्डलाको पत्ता लगाएका थिए”, मगरले भने । मगरका अनुसार यहाँ थोपल खोला किनार र मन्दिरदेखि माथि गरि दुई वटा गुफा समेत रहेका छन् ।

हरेक वर्षको चण्डी पूर्णिमाको दिनलाई स्थापना काल मानी भव्य मेला लाग्ने यस मन्दिरमा कृष्ण अष्टमी र शिव रात्रिको दिनमा विशेष पूजाआजाका साथ मेला लाग्ने गरेको छ ।  २०६६ साल श्रावण ८ गते देखि मात्रै मन्दिरको निर्माण कार्य सुरु गरिएको थियो ।  १८ हजार लगानीबाट मन्दिर निर्माण कार्य सुरु गरे भए पनि अहिलेसम्म मन्दिर व्यवस्थापनको लागि लाखौँ रकम खर्च भइसकेको छ । यस वर्ष मात्रै सार्वजनिक शौचालय निर्माण एवं सिँढी निर्माण कार्यका लागि पालिकाले बजेट छुट्टाएको वडाध्यक्ष मगरले बताए । उनले रकम खुलाउन चाहेनन् ।

धार्मिक र पर्यटकीय दुवै दृष्टिकोणले उपयुक्त र यातायातको सुविधाबाट पनि निकै सहज स्थानमा रहेको यस मुक्तिनाथ मन्दिरको संरक्षण, संवर्द्धन एवं प्रवर्द्धनका लागि थप योजनाहरू आवश्यक देखिन्छ । हालसम्म अढाई लाख भन्दा बढी भक्तजनहरूले दर्शन गरिसकेको यस मन्दिर क्षेत्रलाई विगतकै अवस्थामा झैँ गतिशील बनाउन लागि पालिकासहित सम्बन्धित निकायले चासो दिनुपर्ने देखिन्छ ।

अन्त्यमा,

यसप्रकार पृथ्वीराजमार्ग छाडेर करिब ४ किलोमिटरको दूरीमा नै यी विविध आयामहरूसँग जम्काभेट हुने भएकाले यतातर्फ सबैको ध्यान जान जरुरी छ । अतः हाम्रो प्रकृति र हाम्रो संस्कृतिलाई जोडेर देशको समृद्धिको आधार कसरी बनाउने कुरामा यथेष्ट ध्यान दिन सकेमा र सोहीअनुरूपको गुरुयोजना निर्माण गर्ने सकेमा यस भेगको स्थानीयवासीको आर्थिकस्तर बढ्ने थियो र जीविकोपार्जन सरल र सुव्यवस्थित हुने थियो ।