वर्षेनी फेल भैरहेको शिक्षा प्रणाली

अश्विनी दुवाडी

उसो त हरेक तहका हजारौं परीक्षा हरेक वर्ष भैरहेको हुन्छ। परीक्षा कहिले हुन्छन् , सहभागी कति हुन्छन् , नजिता कहिले हुन्छ, कति उत्तीर्ण हुनेछन् खासै समाचारको विषय बन्दैन र बनेको पाइदैन । साना तह देखि विद्यावारिधि सम्मका परीक्षा त हुन्छन् । त्यस परीक्षा उत्तीर्ण गरि आफ्नै क्षेत्रका विषय विज्ञ बर्सेनि उत्पादन भैरहेको हुन्छ। त्यी अरु कुनै को चर्चा प्राय कहिल्यै हुदैन जति हुन्छ पुरानो प्रवेशिका परीक्षा एसएलसी र अहिलेको माध्यमिक शिक्षा परीक्षा एसइइको  हुन्छ र भैरहेको छ । गतवर्ष २०७९ सालमा लिइएको परीक्षाको परीक्षाफल हिजो २०८० असार २१ गते सार्वजनिक भयो। प्रायःजसो सबै संचार माध्यमका प्रमुख समाचार यहि भयो ।

 उसो त एस्एलसीको लामो इतिहास छ। वि सं १९९० सालमा सुरुभएको एस।एल।सी सुरुमा प्रतिशतका आधारमा नतिजा निकाल्ने गरिएकोमा २०७२ बाट लेटर ग्रेडि प्रणालीमा  सुरु गरियो र २०७३बाट नाम नै परिवर्तन गरि एस्इइ को नाममा लिने गरिएको छ। पहिलोपटक १९९०सालमा ३३ जना परीक्षार्थी मध्ये १९ जना परीक्षार्थी उत्तीर्ण भएका थिए। पहिलो एसएलसीको बोर्ड टपर पुष्पभक्त मल्ल हुन। पछिल्लो पटकको एस्इइमा देशभर बाट ४८४९३९ जना परीक्षार्थी परीक्षामा सामेल भएका थिए । जसमध्ये २२४७५ जना परीक्षार्थीले सर्वोत्कृष्ट ग्रेड (३.६,४.०) जी पी ए ल्याएर उत्तीर्ण गरेका छन् । लेटर ग्रेडिङ प्रणालीमा विभिन्न ग्रेडमा अधिकांश विद्यार्थी उत्तीर्ण भएका छन्। परीक्षाफल प्रकाशनको मोडल र परीक्षाको नाम नै परिवर्तन गरेपछि उत्तीर्ण सङ्ख्या बढेको जनमानसमा र स्वयं शिक्षा क्षेत्रका विज्ञहरुको धारणा छ। उसो त ग्रेडिङ सिस्टमले सहज भएको विद्यार्थीहरु नै पनि स्वीकार गर्छन् ।

तर वर्षेनी परीक्षा दिन विद्यार्थी उत्तीर्ण भएजस्तो गरि नेपालको शिक्षा प्रणाली र नीति भने उत्तीर्ण हुन सकेको अवस्था छैन। परीक्षाको महत्त्व , उत्तीर्ण जनशक्तिलाई रोजगारी र जीवनोपयोगी ज्ञानको सवालमा भने नेपालको शिक्षा प्रणाली वर्षेनी सबै तहको परीक्षामा फेल भैरहेको अवस्था छ । घोकन्ते शिक्षा कर्मकाण्डी परीक्षा भन्दा बाहिर हाम्रो शिक्षा प्रणाली प्रवेश गर्नै सकेको छैन ।आजको समयममा कक्षा दशको परीक्षा दिन एक विद्यार्थीले १३.१४ वर्षको विद्यालय जीवन पार गरेको हुन्छ। १४ वर्ष उसले विद्यालयमा सिकेको ज्ञान र सीपको प्रयोगबाट बजारमा उ खपत हुने शिक्षा प्रणाली हामीले अझै सुरु गर्न सकेका नै छैनौं ।गरुँगो झोलामा मोटा किताब बकाउने र तिनै पुस्तक धोकाउने भन्दा हाम्रो शिक्षा प्रणाली बाहिर निस्कन सकेको छैन ।

हाम्रो शिक्षा प्रणालीले सिधै उत्पादनमूलक क्षेत्रमा खपत हुने दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्नै सकेको छैन।  अधिकांश विद्यार्थी एस्इइपरीक्षा पछि जबर्जस्ती ११ १२ अध्ययन गर्ने र त्यसपछि विदेशी भाषा सिकेर विदेशीने दर सबैभन्दा उच्च रहेको छ। हरेक वर्ष करिब १० लाख बढी कक्षा १ मा भर्ना हुन्छन् ।कक्षा १० सम्म पुग्दा आधाभन्दा कम ५ लाख जतिले एस्।इ।इ परीक्षा दिन्छन् ।कक्षा १२ उत्तीर्ण हुने १.५ देखि २ लाखमा हुन्छन्। त्यसपछि स्नातक नेपालमा गर्ने केहि हजारको सङ्ख्यामा पुग्छन्। सिप सहितको व्यावहारिक ज्ञानको सट्टा पुरानै शैली र प्रणाली रहेका कारण निति प्रति नै वितृष्णा बढ्दो छ। एसइइ पछि पनि अधिकांशको रोजाइ विज्ञान र व्यवस्थापन संकाय तर्फ जाने गरेको पाइन्छ। नेपालमा पछिल्लो समय सबैभन्दा धेरै बेरोजगार उत्पादन गर्ने संकाय यिनै दुई संकाय हुन्।

परीक्षाका राम्रो अंक आएपछि विज्ञान र व्यवस्थापन नै पढ्नुपर्छ भन्ने आम सोचाइ तर त्यी संकायले सिधै कार्यक्षेत्रमा खपत हुने दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्न नसक्दा बेरोजगारी र वैदेशिक यात्राको दर भयावह बनाएको पाइन्छ। परीक्षाफल आएपछि घरपरिवारको दवाव वा साथीको लहैलहैमा गाह्रो र धेरैले रोज्ने विषय रोज्न पुग्दा विद्यार्थीहरु अध्ययन बिचमै छोड्ने दर पनि उत्तिकै धेरै छ।पछिल्लो समय विभिन्न व्यावहारिक र जीवनोपयोगी  शिक्षा नेपालमा भएता पनि त्यस प्रति विद्यार्थीको रोजाइ जुन रुपमा हुनुपर्ने हो देखिएको छैन। राम्रो अंक आउनेले  विज्ञान वा व्यवस्थापन नै पढ्नु पर्ने र सीपमूलक र तालिमयुक्त विषय कमजोर मान्ने सोचाइले हाम्रो समाज र मानसिकता ग्रस्त छ।  नेपालमा नै सीपमूलक शिक्षा अध्ययन गर्नुभन्दा ११ र१२ विज्ञान अध्ययन गर्ने त्यसपश्चात विदेशी भाषा सिक्ने दर धेरै छ।उच्च शिक्षामा अधिकांशको रोजाइ विदेश र विदेशी विश्वविद्यालय हुने गरेको छ।

हाम्रो शिक्षा प्रणालीले यसलाई रोक्न प्रयास सम्म पनि नगरेको पाइन्छ। स्वदेशी विश्वविद्यालय खाली र कतिपय आंगीक क्याम्पसमा विभिन्न संकाय बन्द हुन लाग्दा समेत सरकारी शिक्षा निकाय रमिते छ। स्नातक र त्यो भन्दा माथिका तहमा त विषयगत विभागको क्षमतम भन्दा निकै कम विद्यार्थी मात्रै अध्ययन गर्छन् जबकि कुनै समय ती विभागमा विद्यार्थीले निश्चित सङ्ख्या मात्रै अध्ययन गर्न पाउने नियमका कारण धेरैले प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण गर्दा पनि अध्ययनको अवसर पाउदैन थिए। अधिकांशको गुनासो नेपालको शिक्षा प्रणालीसँग छ । समयमा परीक्षा नहुने परीक्षा भएपनि वर्षदिन सम्म नतिजा नआउने, नतिजामा त्रुटि हुने, त्रुटि सच्याउन झन्झटिलो र सुस्त प्रक्रिया र उत्तीर्ण भएपछि पनि विज्ञता र क्षमताको आधारमा रोजगारी नपाउने विडम्बनापूर्ण अवस्थाका कारण नेपाली शिक्षा र विश्वविद्यालय रोजाइमा पर्न सकेका छैनन्। हाम्रो शिक्षा प्रणालीले कक्षाकोठा मात्रै चिन्छ पाठ्यपुस्तक मात्रै चिन्छ।

विश्वबजारको माग र अवस्था हाम्रो कक्षाकोठाको सिकाइको पाटो बन्न सकेकै छैन। दशकौंदेखि एउटै पाठ्यक्रम र उहीँ मुल्यांकन प्रणालीले बदलिँदो विश्व बजारको लागि दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्नै सक्दैन । हाम्रो कक्षाकोठाको सिकाइ र विश्व दुनियाँको प्रविधिमा ठूलो खाडल छ । हामी अझै पुरानै शैलीमा मस्त छौ । बजार नयाँ प्रविधि र सिपको खोजीमा व्यस्त छ । हामीले कक्षाकोठा लाई उत्पादन क्षेत्र सँग सिधै जोड्नै सकेनौं ।यसो हुँदा हाम्रो उत्पादन एकातिर विश्व बजारको माग अर्कैतिर भैरहेको छ। यसले गर्दा हाम्रो शिक्षा प्रणाली कमजोर मात्रै भएको छैन कि हाम्रो उत्पादनले विश्व बजारमा आफुलाइ परीक्षण गर्ने अवसर नै पाउन सकेका छैनन् । प्रतिस्पर्धात्मक विश्व बजारमा हामी चाहिँ परिक्षण पनि हुन योग्य नहुने दुर्भाग्यपूर्ण अवस्था हो। सबै क्षेत्र र विषय यस्तो नहोला तर अधिकांश विषय र क्षेत्रमा हाम्रो शिक्षा प्रणाली र यसका उत्पादन विदेशी सोही तहको उत्पादनको तुलनामा निकै कमजोर र पछाडि छौ । यसको कारण अन्ततः सरकार र शिक्षा प्रणाली मै ठोकिन्छ। 

अध्ययन र अनुसन्धानका विविध क्षेत्र प्रशस्त रहेतापनि सरकारको ध्यान , रुचि र लगानी नहुदाँ एकातर्फ जनशक्ति बेरोजगार छन् भने अर्को तर्फ अनुसन्धान र आविष्कारका क्षेत्रमा नेपाल धेरै पछाडि रहेको छ। शिक्षामा लगानी भनेक सरकारी शिक्षक र प्राध्यापकलाई तलब खुवाउनस मात्रै हो भन्ने सोच्ने हाम्रो सरकार अध्ययन र अनुसन्धानमालाई कहिल्यै प्राथमिकता दिदैन । यसले गर्दा ठूलो सङ्ख्या अध्ययनका लागि विदेशीने दर त छदैछ त्यसमाथि पनि स्वदेशमै अध्ययन सकाएका हुरु पनि आफ्नो दक्षता बढाउन , आफ्नो क्षमता उपयोग गर्न , विभिन्न अध्ययन अनुसन्धान कार्यक लागि विदेशीने गरेका छन्। यसले गर्दा राज्यको लगानी फोस्रो सावित भएक छ। एक जना दक्ष जनशक्ति ( वैज्ञानिक ) उत्पादन गर्न राज्यले लाखौं खर्च गरेक हुन्छ । तर जनशक्ति उपयोग र व्यवस्थापन गर्न नसक्दा उक्त लगानीको प्रतिफल भने विदेशले उठाइरहेको छ। सरकारले यसप्रति अझै ध्यान दिन सकेको छैन । बेलैमा शिक्षा प्रणाली सुधार गरेर दक्ष जनशक्तिलाई स्वदेशमै अध्ययन , अनुसन्धान र उत्पादनमूलक क्षेत्रमा प्रयोग गर्ने गरि प्रणालीमा सुधारको  योजना बनाउन नसक्ने हो भने देशको लगानी सबै बालुवामा पानी हुने निश्चित छ।