चरी ररी ररी रै
चरी ररी ररी रै
चरी ररी ररी ररी रै
वर्ष र दिनको रमाइलो चाड गाउँघरमा आइपुग्यो
नेपाली जनको महान् पर्व आँगनमा आइपुग्यो
हो दसैं आयो………………

यस गीतले भनेझैं बर्खापछि खुलेको आकाश र न्यानो घामले दसैं भित्रिसकेको प्रस्ट पार्छ । कामकाज, उच्च शिक्षा र वैदेशिक रोजगारका लागि बाहिर रहेकाहरू घर फर्कंदै छन् ।

आहा ! कति रमाइलो समय । सरकारले पनि लामो सार्वजनिक बिदा दिने गरेकाले यसको महत्व अझ बढेको छ । दसैंमा सकेसम्म परदेसिएकाहरू घर फर्कने गर्छन्् । आफन्तसँग भेटघाट, ठूलाबाट टीकाजमरासहित आशीर्वाद ग्रहण गर्ने परम्परा छ ।
दसैंमा मिठोमसिनो खाने र नयाँ लगाउने प्रचलन पनि छ । वर्ष दिनको चाडपर्वमा भेट हुँदा दुःखसुख बाँड्ने समय अनि धानका पहेंला बाला खेतभर झुलिन थालेपछि ‘दसैं कसलाई पो रमाइलो नलाग्ला र ?’

चिया मजदुरका दुःख
तर, इलामका चिया मजदुरलाई भने दसैं ‘हर्ष न विस्मात’ बनेको छ । बर्सेनि अर्बौं विदेशी मुद्रा आर्जन गर्ने चिया बगानका मजदुर दसैं आउँदैगर्दा खुसी हुनसकेका छैनन् भने किसानको पनि अवस्था त्यस्तै छ ।

वर्षौंदेखि चिया बगानमै मजदुरी गर्नेको जीवनस्तर उक्सन सकेको छैन । उनीहरूको मजदुरी कमाउन होन, दुई छाक टार्नका लागि बनिरहेको छ । उनीहरूलाई मजदुर बनाएर उद्योग सञ्चालन गरेका अहिले चिल्लो गाडीमा कुदिरहेका छन्् । अन्य क्षेत्रभन्दा कम ज्याला पाउँदा पनि मजदुर चियामै श्रम गरिरहेका छन्् ।

दुईछाक टार्नै समस्या
त्यसो त, इलाम र चिया पर्यायवाची नै बनिसक्यो । ‘इलाम’ भन्नेबित्तिकै आँखा अघिल्तिर चिया नै छाउँछ । हुन पनि पूर्वी इलामका अधिकांश क्षेत्रमा चियाखेती हुन्छ । हरिया कार्पेट बिछ्याएझैं लोभलाग्दा बगान छन्् । यसले पूर्वी पहाडका किसानलाई ‘पैसा फल्ने रूख’ मात्र दिएको छैन, आगन्तुकलाई लोभ्याउने दृश्यसमेत दिएको छ । तर, पैसा फल्ने बोट सुम्सुम्याउने मजदुरले पैसा पाउन सकेका छैनन् । छरछिमेक सबैले दसैंका लागि किनमेल गरिसके, चिया मजदुरलाई भने बिहान–बेलुकाको छाक टार्नै समस्या छ  ।

शोषणको सिकार !
१९२० सालमा इलामबाट चियाखेतीको व्यावसायिक सुरुवात भएको इतिहास छ । नेपालमा चिया बगान स्थापना भएको १ सय ६० वर्ष भइसकेको छ । त्यसयता चिया श्रमिक सधैं चिया उत्पादनमा घोटिइरहेका छन्् । चियामै जिन्दगी सुम्पेर काम गरिरहेका उनीहरूले ज्याला होइन, शोषण पाउँदै आएका छन् ।

खान–लाउनै समस्या
महँगीअनुसारको ज्याला र अन्य सुविधा नपाउँदा श्रमिकलाई खाना–लाउन नै समस्या छ । २०५७ सालमा सरकारले इलाम, कन्याम, सोक्तिम, चिलिमकोट, झापाका बर्ने, बारदसी र टोकला चिया बगान त्रिवेणी संघाई समूहलाई ६५ प्रतिशत हिस्सा उसकै रहनेगरी लिजमा दियो ।

६५ प्रतिशत हिस्सा हुनेगरी ५० वर्षका लागि लिजमा लिएर बगान सञ्चालन भइरहेका छन्् । यी बगानमा काम गर्ने मजदुर सेवा सुविधाका लागि सधैं आन्दोलन गर्न बाध्य छन्् । आन्दोलन पनि त्यति सहज छैन, ‘कामबाटै निकालिदिने हो’ भन्नेमा चिन्तित बन्दै ज्याला पाउन लड्नुपर्ने बाध्यता छ ।

४ सय ३५ रुपैयाँबाटै गुजारा
नेपाल चिया विकास निगमअन्तर्गत इलाममा सञ्चालित बगान र उद्योगमा कार्यरत मजदुर दैनिक कमाइले हातमुख जोड्न नसक्ने स्थितिमा छन्् । उनीहरूको दैनिक ज्याला ४ सय ३५ रुपैयाँ छ, त्यसैबाट बिहान–बेलुका छाक टार्ने र घर व्यवहार चलाउनुपर्ने बाध्यता छ ।

दुई छाक टार्न धौधौ भइरहेका बेला दसैं मनाउन समस्या हुने मजदुरको गुनासो छ । बगानका स्थायी मजदुरलाई दसैं खर्चबापत ७ हजार रुपैयाँ दिने इलाम चिया बगानकी मजदुर नेता सरस्वती चौलागाई बताउँछिन्् । बगानबाट टिपेर ल्याई कारखानामा प्रशोधन गरेको चिया मालिकले केजीको हजारौं रुपैयाँमा बेच्ने गर्छन् तर त्यो चिया बनाउने मजदुरले ५ सय रुपैयाँ पनि पाउँदैनन् ।

आफ्ना समस्या राख्न सक्दैनन्
बगानका अस्थायी मजदुरले भने न दसैं खर्च पाउँछन्, न त सधैं काम नै । परिवारमा अन्य पेसा नगर्नेका लागि दसैंभन्दा पनि ‘दशा’झैं हुने भन्दै दुःखसुख मनाउनुपर्ने बाध्यता छ । उनीहरू समस्या छ भनेर बोल्न पनि डराउँछन् । ‘मालिकले थाहा पायो भने कामबाट निकाल्छ कि ?’ भनेर बोल्न सक्दैनन् भने आफ्ना दुःख लुकाएरै काम गरिरहेका हुन्छन् ।

जंगबहादुरको देन
१९२० सालमा इलामबाट चियाखेतीको व्यावसायिक सुरुवात भएको इतिहास छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणा चीन भ्रमणबाट फर्कंदा चिनियाँ जातको चियाको बिरुवा उपहारस्वरूप ल्याएका थिए । सो बिरुवा इलामका तत्कालीन बडाहाकिम गजराजसिंह थापालाई दिएपछि इलामे माटोमा चियाको बोटको बिजारोपण भयो । त्यसपछि पूर्वी पहाडका पाखापखेरा हुँदै अहिले जिल्लाका अधिकांश ठाउँमा खेती भए पनि पछिल्लो समय समस्या झेल्नुपरेका कारण खेती विस्तार हुन सकेको छैन ।

बगान स्थानीयमातहत ल्याउन पहल
स्थानीय सरकारले निजी क्षेत्रलाई लिजमा दिँदै गर्दा मजदुरले सधैं समस्या खेपिरहेको र बगान कुरूप बनाउँदै लगेको भनेर माग राखिरहेका छन्् । जिल्लाको इलाम, माई र सूर्योदय नगरपालिकाले झापाका पालिकासमेतको संयुक्त बैठकसमेत राखेर निजी क्षेत्रको चिया बगान स्थानीय सरकारमातहत ल्याउन संघीय सरकारलाई पटकपटक पत्रसमेत पठाइरहेका छन्् ।

बजार विस्तारमा प्रयासरत
सूर्योदय नगरप्रमुख दुर्गाकुमार बराल चिया क्षेत्रमा नीतिगत व्यवस्थासमेत गरी गुणस्तर र बजार विस्तारमा प्रयास गरेको बताउ“छन्् । सूर्योदय चियाको राजधानीसमेत भएकाले उत्पादनदेखि उपभोगसम्मको यात्रा सहज बनाउन प्रयास गरिरहेको उनको दाबी छ ।
‘बेलाबेला तयारी चिया निर्यातमा हुने गरेको समस्या सुल्झाउन पनि स्थानीय सरकारले सघाएको’ नगरप्रमुख बरालको कथन छ ।राजधानीबाट