प्रेम बास्तोला /राजेन्द्र भट्ट
बाहुनडाँगी, झापाः झापाको पूर्वउत्तरमा रहेको मेचीनगर नगरपालिकाको बाहुनडाँगी गाउँले आफ्नो परिचय बदल्दै छ । एक समय हात्ती आतंकले परिचित यस गाउँले पछिल्लो समय मानव(हात्ती सहअस्तित्वलाई बढवा दिइरहेको देख्न, भेट्न सकिन्छ । हात्ती आतंकका बीच हुर्केबढेका अर्जुन कार्की वडाध्यक्ष (मेचीनगर ४) भएसँगै एवं यहाँका स्थानीय युवाहरूको र्यापिड रेस्पोन्स टिम (आरआरटी)को गठन भएसँगै यस गाउँले आफ्नो परिचय बदलेको हो ।
विशेषतः भारतसँग सीमा जोडिएको र हात्तीले तीव्र क्षति गरिरहेको बाहुनडाँगीले भारत हुँदै रातबिरात मेची नदी तरेर नेपाल आई कृषिबाली, पशुधन, घर एवं मानव क्षति गरिरहेको हुँदा यस समस्या न्यूनीकरण गर्नका लागि अनेकन् रचनात्मक उपायहरू अवलम्बन गरिरहेको छ । फलतस् बाहुनडाँगीवासीको हात्तीप्रतिको जनआक्रोश कम हुँदै छ भने यस गाउँमा वन्यजन्तुको क्षेत्र काम गर्ने राष्ट्रिय(अन्तराष्ट्रिय संस्था एवं व्यक्तिहरूको चासो बढ्दै गइरहेको छ । जसको एक उदाहरण( सोमबार बिहान हात्ती प्रभावित क्षेत्रको स्थलगत अध्ययन एवं अवलोकनका लागि डब्लुडब्लुएफ, नेपालको टोली यहाँ आउनु रहेको छ ।
डब्लुडब्लुएफ नेपालको टीम बाहुनडाँगीमा
मेचीनगर नगरपालिका वडा नम्बर ४ का वडाध्यक्ष एवं ग्रामीण पर्यटनविज्ञ अर्जुन कुमार कार्कीको निमन्त्रणामा डब्लुडब्लुएफ नेपालको टोली बाहुनडाँगी आएको हो ।
४ नम्बर वडा कार्यालयमा भएको औपचारिक सो कार्यक्रममा वडाध्यक्ष अर्जुन कुमार कार्की, डब्लुडब्लुएफ नेपालका प्रमुख डा। घनश्याम गुरुङ, वन्यजन्तु विज्ञ डा.शान्तराज ज्ञवाली, साबिक बाहुनडाँगी गाविसका अध्यक्ष नीलकण्ठ तिवारी, र्यापिड रेस्पोन्स टिम (आरआरटी)का संयोजक न्युटन कार्की, मानव हात्ती व्यवस्थापन समिति, बाहुनडाँगीका अध्यक्ष सागर कार्की, वन विज्ञानका विद्यार्थी सन्दीप लुइँटेल, टुरशाला मिडिया नेटवर्कका प्रबन्ध सञ्चालक प्रेम बास्तोला, वडा प्रतिनिधिहरू एवं बुद्धिजीवी र शिक्षकवर्ग लगायतको उपस्थिति रहेको थियो ।
वडाध्यक्ष कार्कीले मेची नदी हुँदै भारतदेखि आउने हात्तीको समूहले प्रत्येक दिन ठूलो धनजन र गाँसबासको क्षति पुर्याउँदै आइरहेको तर राज्यको ध्यानाकर्षण हालसम्म नभइरहेको अवस्थामा डब्लुडब्लुएफ, नेपाल बाहुनडाँगी आउनु समग्र नगरवासी र देशको पूर्वी भेगका स्थानीयवासी, सरोकारवाला निकाय र संरक्षणकर्मीहरूको लागि हर्षको विषय रहेको बताए ।
“वर्षको पाँच महिना भारतबाट मेचीबगर हुँदै आउने हात्तीको झुन्ड रोक्न बाहुनडाँगीवासीले खेतनजिकै टुङ (मचान) बनाएका छन् । हामीहरू २०३४ सालदेखि हात्ती रुँग्न रातभर जाग्राम बस्दै आइरहेका छौँ । नेपाल–भारत सीमाको मेची नदीको बगरछेउ स्थानीय युवाहरूको शीघ्र प्रत्युत्तर टोली (आरआरटी) मार्फत निस्शुल्क पेट्रोलिङ, हुलबाट छुटेको बच्चाहरूको उद्धार एवं क्रस बोर्डर हात्ती मनिटर भइरहेको छ तर, यति हुँदाहुँदै पनि भारतबाट नेपाल आउने हात्तीको झुन्डले सधैँजसो मेचीनगरको साबिक बाहुनडाँगी (हाल मेचीनगर वडा नम्बर १, २, ३, ४, ५)का तीन हजार बिघा खेतमा लगाइएका बाली खान्छ, कुल्चिन्छ”, उनले भने । “यस्तो मारको बीचमा डब्लुडब्लु नेपालको टिम यहाँ आउनुले हामीलाई उत्साह थपेको छ, उहाँहरूमार्फत यहाँका बासिन्दाले राहत महसुस गर्नेछन् भन्ने हामीले आश गरेका छौँ”, कार्कीले अगाडी भने ।
वडाध्यक्ष कार्कीले हात्तीको उग्रता दिनानुदिन बढेको एवं सो आक्रामक हुलले कृषकले दुःखले लगाएको धानबाली एकै रातमा सखाप पार्ने स्थिति रहेपश्चात् बालबालिकाको पढाइ बिथोलिएको, कृषकहरूले बाली परिवर्तन गरि चियाखेति, मरीच खेती, कागती खेती आदि लगाउन थालेको समेत अवगत गराए ।
साबिकको बाहुनडाँगी गाविसका पूर्वाध्यक्ष तिवारीले यस भेगमा जङ्गल स(सना भएको तर हात्तीको समस्या ठुलो भएको बताए । “मकै पाक्ने वेलामा जेठ र असार दुई महिना र धान खेती लगाएपछि भदौदेखि मङ्सिरसम्म बगरमा बसेर हात्ती छेक्नुपर्छ, होइन भने भारतबाट आउने हात्तीको झुन्डले बाली भित्र्याउन दिँदैन । हात्ती भगाउने मात्रै होइन, हात्तीले आएर घर, बाली, पशुधन मात्र नभई मानव क्षति नै निम्ताउँछ कि भन्ने त्रासमा रातदिन काट्नु हाम्रो दैनिकी भइसक्यो”, तिवारीले अगाडी भने, “म गाविस अध्यक्ष हुँदा जस्तो समस्या थियो, आज पनि सोही छ । यस्तो त्रासदीपूर्ण स्थितिमा डब्लुडब्लुएफ यहाँ आएको छ, हामीले बडो आशापूर्ण नजरले उहाँहरूलाई स्वागत गरेका छौँ ।”
पूर्वाध्यक्ष तिवारीले हात्तीले बढी मनपराउने सिमल तरुल, केरा जस्ता खेतीबालीहरू हात्ती हिँड्ने बाटोमा लगाइदिने एवं मानवबस्ति नजिक हात्तीले मन नपराउने तोरीखेती गर्न सकिने समेत बताए । “हामीले त्यो बेला बन्दुकको आवाजमार्फत हात्ती भगाउने यत्न गर्यौँ, तर त्यसमा पनि हात्तीलाई बानी पर्यो । हात्ती निकै चलाख र बुद्धिमान जनावर हो, उसले इलेक्ट्रोनिक फेन्ससम्म निकै आनन्दले भत्काउँछ । यसर्थ हात्तीको आनीबानीलाई बुझेर ऊसँग सहअस्तित्व कायम गर्नुपर्छ भन्नेमा तहमा हामी पुगेको छौँ । यद्यपि, यति हुँदाहुँदै पनि क्षति भइरहेको छ, स्थानीयवासीले राहत महसुस गर्न पाएका छैनन्”, उनले भने । “हात्तीले पुर्याउने क्षतिको वैकल्पिक उपायस्वरूप मुआब्जालाई अगाडी सारिएको छ, तर यो पर्याप्त हो कि होइन भन्नेमा शङ्का छ”, उनले बताए ।
यसैगरि, मानव-हात्ती व्यवस्थापन समिति, बाहुनडाँगीका अध्यक्ष सागर कार्कीले संस्थाले मानवलाई पहिलो र हात्तीलाई दोस्रो प्राथमिकता दिइरहेको र त्यसमध्ये पनि दुवैको जीविकोपार्जनसँग प्रत्यक्ष जोडिएको कृषिबालीलाई उच्च प्राथमिकता दिइरहेको बताए ।
अध्यक्ष कार्कीले हात्तीको उग्रतासँग जुध्नका लागि अगाडी सारिएको विद्युतीय तारबारसँग हात्ती अभ्यस्त हुँदा झन् समस्या बढेको बताए । “राष्ट्रिय प्राकृतिक संरक्षण कोषले हात्ती नियन्त्रणका लाग विश्व बैङ्कको आर्थिक सहयोगमा सीमावर्ती क्षेत्रमा नेपालतर्फ १७।१४ किलोमिटर विद्युतीय तारबार गरेको छ । मेचीनगर र इलामको रोङ–६ को जिर्मलेदेखि मेचीनगर– ६ सम्म ०७२ सालमा सोलार फेन्सिङ तारबार गरिएको थियो, तर त्यसले हात्ती रोक्न सकेको छैन । सुरुसुरुका वर्षमा उपलब्धिमूलक नतिजा देखिएतापनि पछिल्ला वर्षहरूमा आउँदाखेर हात्तीहरू फेन्सिङसँग अभ्यस्त भइसकेका छन्”, उनले उल्लेख गरे ।
र्यापिड रेस्पोन्स टिम (आरआरटी) का संयोजक न्युटन कार्कीले एक भिडियो डकुमेन्ट्रीमार्फत आरआरटीले गर्दै आएका कार्यहरू, कठिनाइहरूबारे अवगत गराए । “हाम्रा बुबा-हजुरबुबाहरूले हात्ती आएर बाली खाएपश्चात् आफ्नो खेतबाट धपाएर अर्कोको खेतमा लगाइदिएर फर्किने गर्नुहुन्थ्यो तर, हामी त्यसो गरिरहेका छैनौँ । हामी बस्ती एवं बाली पूर्णरूपले जोगाउने प्रयासमा छौँ । आरआरटीको टिम हरेक दिन राति १२ बजेसम्म खटेको हुँदा ५० प्रतिशत क्षति कम भइरहेको छ”, उनले भने, “पर्याप्त सहयोग र तालिम प्राप्त गर्ने हो भने क्षति अझ न्यूनीकरण गर्न सक्छौँ”।
संयोजक कार्कीले आरआरटीले हात्ती भगाउने कार्यमा झरी-वर्षा नभनी बेतलबी रूपमा खटिरहँदा समेत नगर तथा सम्बन्धित निकायबाट कुनै सहयोग नपाइएको गुनासो समेत पोखे । “हामीले हालसम्म डब्लुडब्लुएफबाट एकपटक तीन दिने तालिम, नगरपालिकाबाट ४० हजार रुपैयाँ र उज्यालो नेपाल, बर्दियाबाट १ महिनाका लागि गाडी बाहेक अन्य कुनै पनि सहयोग जस्तैस् सुरक्षाका सामाग्रीहरू, नाइट पेट्रोलिङका लागि गाडी, स्वास्थ्य बीमा एवं राज्यबाट तालिम एवं प्रोत्साहन महसुस गर्न पाएका छैनौँ । पछिल्लो समय झन् युवापुस्ताको विदेश पलायनको समस्या देखिएको छ”, उनले अगाडी भने, “यावत समस्याहरू हुँदाहुँदै पनि वडाध्यक्ष कार्की दाजुको प्रोत्साहन र लगनशीलताका कारण हामी फिल्डमै छौँ । कृषकले आफ्नो उर्वर भूमिलाई बाँझो राख्न बाध्य नहुन् भनेर हामी निरन्तर काम गरिरहेका छौँ ।”
यसैगरि, एक अध्ययन रिपोर्टमार्फत वन विज्ञानका विद्यार्थी सन्दीप लुइँटेलले हात्ती प्रभावित बाहुनडाँगी क्षेत्रको विगत, वर्तमान र भविष्यमा के गर्न सकिन्छ भन्ने योजनाहरू अगाडी सारे । “हात्तीको पुरानो रुट हुन्छ । सधैँ त्यही रुट हिँड्छ । यहाँ वि।सं। १९८० देखि मानवबस्ति सुरु भएको देखिन्छ, हात्ती त्यसभन्दा अगाडीदेखि नै यही बाटो हिँड्ने गर्दथे । यसकारण उनीहरूलाई तर्साउने, धम्काउने भन्दा पनि द्वन्द्वलाई न्यूनीकरण गर्न सहअस्तित्व कायम गर्नतर्फ हामी अग्रसर हुनुपर्छ”, उनले अगाडी भने, “हात्ती(मानव सहअस्तित्व सँगसँगै मेची क्षेत्रको जैविक विविधता वृद्धि गर्न एवं सीमा क्षेत्रका दुवैतर्फ सहकार्य र भाइचारा बढाउनतर्फ अगाडी बढ्नुपर्ने देखेका छौँ ।”
यसैगरि, वन्यजन्तु विज्ञ डा. शान्तराज ज्ञवालीले बाहुनडाँगी आफ्नो दोस्रो घर रहेको बताउँदै बाहुनडाँगीको समस्या पूर्णतः आफ्नो र समग्र संरक्षणकर्मीको समस्या रहेको बताए । “बाहुनडाँगीवासीहरू हात्ती(मानव सहअस्तित्वको कुरा गर्न थाल्नुभएको रहेछ, खुसी लाग्यो । पहिलेपहिले यहाँ हात्ती बचाउनुपर्छ भन्दा हाम्रा अध्यक्षजी (अर्जुन कार्की)लाई ढुङ्गा हानिएको म थाहा पाउँछु । त्यस अवस्थादेखि आरआरटीजस्तो स्मार्ट र क्षमतावान् साथीहरू यहाँ हुनु र बाहुनडाँगीवासीहरूले सहअस्तित्वको खातिर वैकल्पिक खेती सुरु गरेको देख्दा खुसी लाग्यो”, उनले अगाडी भने, “अब हामी यस समस्यालाई न्यूनीकरण गर्दै बाहुनडाँगीलाई हात्ती पर्यटनसँग जोड्ने अवस्थामा पुगेका छौँ । यहाँ होमस्टेहरू खुलेका रहेछन्, कृषकहरूले कागती, मरीच, चियाको व्यावसायिक खेती थालेका छन् । अझ, यो वडा नेपालकै सबैभन्दा धेरै दूध उत्पादन हुने थलोको रूपमा परिचित भइसकेको छ । यसर्थ बाहुनडाँगी एउटा घुम्नैपर्ने गन्तव्यको रूपमा परिचित हुँदै छ ।” डा. ज्ञवालीले यहाँ वाइल्डलाइफको छुट्टै शाखा विस्तार गर्न वा अन्य कार्य के गर्न सकिन्छ भनेर राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागसँग अनौपचारिक कुरा समेत भइसकेको समेत बताए ।
यसैगरि, डब्लुडब्लुएफ नेपालका प्रमुख डा. घनश्याम गुरुङले बाहुनडाँगीको समस्यासँग आफू अवगत भइरहेको भएता पनि यहाँ आएर वस्तुस्थिति जान्न पाउँदा एवं वडाध्यक्ष, आरआरटी एवं जनसमुदायसँग बस्न पाउँदा खुसी लागेको बताए । “यहाँ आएर मकै, भटमास र मोही पिउन पाउँदा म साह्रो खुसी छु, त्यो भन्दा बेसी खुसी तपाईँहरूले ‘हात्ती भगाउने होइन हात्तीसँग सहअस्तित्व कायम गर्नुपर्छ’ भनेको सुन्न पाउँदा अझ खुसी छु”, उनले अगाडी भने, “सहअस्तित्वमा जाँदा पनि क्षति हुन्छ, तर कम हुन्छ । यसकारण हामीहरू जस्ता संस्थाले मात्रै काम गरेर द्वन्द्व व्यवस्थापन गर्न सकिँदैन । यसको दीर्घकालीन समाधानका लागि उपयुक्त सरकारी नीति नै आवश्यक पर्दछ, तर सरकारको अस्थिरताका कारण बाहुनडाँगीमा मात्रै नभई अन्यत्र पनि समस्या देखिरहेका छन् । समस्या देखिएका छन्, तर कम देखिँदै छन् । यसर्थ हामीले काम गर्न छोड्नुहुँदैन ।”
प्रमुख गुरुङले हात्तीले बाली नष्ट गरेपछि कतिपय कृषकले बाली परिवर्तन गरेका, हात्ती भगाउनका लागि पटका आदि पड्काउँदा बालबालिकाको पढाइ बिथोलिएको एवं समुदायको हात्तीसँगको त्रास विगतको तुलनामा घट्न नसकेको सुन्दा दुःख लागेको समेत बताए । उनले भने, “मलाई के कुरामा हर्ष लाग्यो भने आरआरटी र हाम्रा वडाध्यक्ष अर्जुनजी जस्ता व्यक्तिहरू यसैका लागि निरन्तर लागिरहनुभएको छ । उहाँहरूलाई नथाक्नुहोस् भन्न चाहन्छु ।” उनले आरआरटीको प्रशंसा गर्दै यो समूह विश्वभरका संरक्षण समूहका माझ नमुना समूह भएको समेत उल्लेख गरे ।
कार्यक्रमको अन्तिममा वडाध्यक्ष कार्कीले बाहुनडाँगीसहित नेपालको पूर्वी क्षेत्रमा संस्थागत पहल गर्ने उद्देश्यसहित डब्लुडब्लुएफ यहाँ आउनुले थप ऊर्जा थपेको बताए । “हामीहरू आफूले जानेका कामहरू सोध्दै, खोज्दै र अनुभवका आधारमा गरिरहेका थियौँरछौँ । स्थानीय तहसँग स्थानीयको पीडालाई सम्बोधन गर्नसक्ने बलियो श्रोत नै पनि छैन । कयौँ पटक हात्तीको पीडा सबै तहका सरकारलाई ध्यानाकर्षण गराइरहेका छौँ, हालसम्म कुनै पनि सरकारले समस्याको निकासका लागि पहल गरेका छैनन्”, उनले अगाडी भने, “तर समाधान निस्किएको थिएन”, उनले अगाडी भने, “हात्तीमैत्री वडाको रूपमा विकास गर्दै नोक्सान पुर्याउँदै आएको हात्तीलाई हात्ती पर्यटनको माध्यमबाट हात्ती र मानवको सहअस्तित्व कायम राख्ने हामीसँग योजना छ, यसमा डब्लुडब्लुएफले सहयोग गरोस् भन्ने चाहन्छौँ । स्थानीयको गाँस, बास, कपास र शिक्षा, स्वास्थ्य तथा रोजगार, सुरक्षाका लागि आयमूलक श्रोतमा लगानी गर्नका लागि एवं हात्ती(मानव सहअस्तित्वका लागि ‘तोरीमौरी, घरलौरी’, ५० वटा ढिकीमार्फत स्थानीय चामललाई ब्राण्डीङ गर्ने, चिया एवं मसला उद्योग सञ्चालन गर्ने, स्थानीय संस्कृतिलाई प्रवर्द्धन गर्ने लगायतका कार्यक्रमहरू गर्दै छौँ” उनले भने ।
अध्यक्ष कार्कीले नेपालीहरूको ‘जय गणेश जय गणेश, जय गणेश देवा’ भन्दै गणपतिको आरती गर्दै आएको संस्कार रहेको बताउँदै नेपाल-भारत दुवैतर्फ सहकार्य बढाउनका लागि ‘क्रस बोर्डर हात्ती पुराण’ लगाउने, हुटिट्याउँले हात्ती आएको खबर दिने हुँदा सूचना संवाहकको रूपमा रहेको हुटिट्याउँको संरक्षणका लागि समेत ‘हुटिट्याउँ महोत्सव’ गर्ने, मेचीबगरलाई हरित पर्यटन कोरिडोरको रूपमा अगाडी सार्ने योजनाअनुरूप हात्तीको मूर्ति एवं पोखरी, बाइसधारा निर्माण कार्य अगाडी बढिसकेको समेत बताए । अध्यक्ष कार्कीले हात्तीको पक्षबाट सोच्ने कामको थालनी बाहुनडाँगीले सुरु गरिसकेको हुँदा यसमा सबै सरोकारवाला निकायहरूको रचनात्मक सल्लाह(सुझावको अपेक्षा समेत राखेको बताए ।
बाहुनडाँगीले ग्रीन होमस्टेको रूपमा प्रचुर सम्भावना बोकेको छः डा. गुरुङ
अध्यक्ष कार्कीको नेतृत्वमा डब्लुडब्लुएफ नेपालको टोलीसहितको आरआरटीको टिम वडा नम्बर ४ को ग्रामीण क्षेत्रको अवलोकनमा निस्किएको थियो । भ्रमणका क्रममा निरौला कृषि तथा पशुपालन प्रालिको गाई फार्म तथा आर्यना कृषि तथा पशुपालन प्रालिको कागती र सुपारी खेतीको अवलोकन गरि स्थानीयवासीसँग अन्तरक्रियासमेत गरिएको थियो ।
भ्रमणका क्रममा डा.ज्ञवालीले खेतीपातीका लागि हात्तीले समस्या निम्ताइरहेको भएतापनि समाधान हेतु हात्तीले नखाने बिरुवाहरू लगाइएको र त्यसले कृषि पर्यटनको प्रचुर सम्भावना उजागर गरेको देख्दा खुसी लागेको बताए । “हात्तीले नखाने बिरुवाको खेती, बजारीकरण एवं प्रवर्द्धनमार्फत मानव हात्ती सहअस्तित्व अझ सुमधुर भएको र कृषकले आम्दानी पनि प्राप्त गरिरहनुभएको रहेछ । यस कार्यमा डब्लुडब्लुएफले अगाडिदेखि नै सहयोग गर्दै आइरहेको थियो, अहिले आएर हेर्दा यस क्षेत्रमा नमुना एग्रो फरेस्ट्रीको मोडेल देख्न पाउँदा हर्षित छौँ”, उनले अगाडी भने, “यस्ता मौलिक कार्यहरूमार्फत क्यास क्रप्सको विस्तार त छँदै छ, वातावरणीय हिसाबले समेत यस गाउँ सुन्दर देखिएको छ । बाहुनडाँगी पर्यटकीय क्षेत्रको रूपमा अगाडि बढिसकेको छ, अब यसको निरन्तरता र प्रचारप्रसार मात्रै बाँकी छ ।”
यसैगरि भ्रमणका क्रममा डा। गुरुङले बाहुनडाँगीले कुरा मात्रै नगरी काम पनि गरेको देख्न पाउँदा अत्यन्त खुसी लागेको बताए । “भुईँमा चिया छ, बीचमा उन्नत जातको सुपारी छ, बिचबिचमा तेजपत्ता छ । यी बिरुवाहरू हात्तीबाट हुने क्षति न्यूनीकरणको उपचार त हुँदै हो, आम्दानीको हिसाबले राम्रो छ”, उनले अगाडी भने, “नेपालमा एग्रो फरेस्ट्रीको मोडेल हेर्न बाहुनडाँगी आउनैपर्छ ।” डा.गुरुङले बाहुनडाँगीबाट आफू अत्यन्त प्रभावित भएको बताउँदै बाहुनडाँगीमा कागती खेतीमार्फत एउटा परिवारले वार्षिक ४० लाखसम्म कमाएको देख्न पाउँदा ‘गरेर हुन् सक्छ’ भन्ने उदाहरणीय काम प्रस्तुत भएको बताए । उनले बाहुनडाँगीले ग्रीन होमस्टेको रूपमा प्रचुर सम्भावना बोकेको समेत औँल्याए ।
यसैगरि, वडाध्यक्ष कार्कीले डब्लुडब्लुएफ नेपालको तर्फबाट डा. शान्तराज ज्ञवालीले हात्तीले यहाँको परम्परागत खेतीमा क्षति पुर्याएपश्चात वैकल्पिक उपायस्वरूप सानो भूभागमा धेरै उत्पादन हुने चिया, सुपारी एवं तेजपत्ता खेती सुरु गरिएको बताए । “सुरुमा हामीले यी बिरुवाहरू आसामदेखि ल्याएका थियौँ, अहिले यहाँका चिया बगानभित्र तेजपत्ता, सुपारी, सुपारीको बोटमा मरीच उत्पादन प्रचुर मात्रामा भइरहेको छ । अहिले हामी १० लाख केजीभन्दा बढी हरियो पत्ता बेचिरहेका छौँ”, उनले भने । वडाध्यक्ष कार्कीले बाहुनडाँगी सूदुरपूर्वको पर्यटकीय नगरी बन्ने दिशामा रहेको समेत उल्लेख गरे ।
_1720278409.jpg)
