प्रेम बास्तोला/राजेन्द्र भट्ट
मेचीनगरः मेचीनगर नगरपालिका र डब्लुडब्लुएफ नेपाल सुदूर पूर्वमा दशकौदेखि कायम रहेको मानव हात्ती समस्या न्यूनीकरण गर्न दीर्घाकालीन समाधान खोज्न मेचीनगर र डब्लुडब्लुएफ सहमत भएका छन ।
मङ्गलवार झापाको इट्टा भट्छामा रहेको नगर कार्यालयमा भएको सरोकारवाला समेतको छलफलमा मानव हात्ती बीच सहअस्तित्व कायम गर्दै मानव हात्ती द्वन्द्व न्यूनीकरण गर्न दीर्घाकालीन समाधान खोज्न ती निकायहरु सहमत भएका हुन ।
नगर कार्यालयमा भएको छलफल कार्यक्रममा डब्लूडब्लूएफ नेपालका प्रमुख डा. घनश्याम गुरुङ, वन्यजन्तु विज्ञ डा. शान्तराज ज्ञवाली, सामाजिक व्यक्तित्व सरिता ज्ञवाली एवं अनिता गुरुङ, होमस्टे विज्ञ डा. आलोक प्रसाईँ, नगरप्रमुख गोपालचन्द्र बुढाथोकी, प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत टेकनाथ रेग्मी, र्यापिड रेस्पोन्स टिम (आरआरटी)का संयोजक न्युटन कार्की, सामुदायिक वन उपभोक्ता महासङ्घ, मेचीनगरकी अध्यक्ष जानुका ओली,वन विज्ञानका विद्यार्थी सन्दीप लुइँटेल, हात्ती प्रभावित क्षेत्रका वडाध्यक्षहरू एवं स्थानीय संरक्षणकर्मीहरू सहित सरोकारवालाहरुको सहभागीता रहेको थियो ।
मेचीनगर ४ का वडाध्यक्ष एवं ग्रामीण पर्यटन विज्ञ अर्जुन कुमार कार्कीको पहलमा सम्पन्न छलफलले मानिस र हात्तीबिचको द्वन्द्व घटाउँदै दुवै पक्षको सह अस्तित्व कायम गरेर अघि बढ्ने निष्कर्ष निकालेको हो ।
नगरप्रमुख बुढाथोकीले पहिलोपटक डब्लुडब्लूएफ नेपालको टोलीलाई मेचीनगरले स्वागत गर्न पाउनु खुसीको विषय रहेको बताए । “विगत लामो समयदेखि हात्तीले दुःख दिइरहेको मेचीनगरमा डब्लुडब्लुएफजस्तो प्राविधिक ज्ञान, अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको जानकार एवं विश्व प्रसिद्ध संरक्षणकर्मीहरूको समूहको स्थलगत भ्रमण, निरीक्षण एवं अवलोकन कार्य गरेको छ, यो हर्षको कुरा हो”, उनले अगाडी भने, “हामीसँग विज्ञताको कमी छ, समाधानका स्रोतको समस्या छ । सरहरू आइदिनुभयो औधी खुसी छु । मेचीनगरको तर्फबाट वडाध्यक्ष (४ नम्बर वडा) कार्कीले नेतृत्व लिनुभयो, जसमार्फत अन्य वडाका अवस्था पनि उस्तै रहेको र समग्र मेचीनगरकै समस्याले सम्बोधन पाएको छ, हामी सहकार्यका लागि उत्साहित छौँ ।” उनले यस भ्रमणले कन्चनजङ्गा फेदीको हात्ती(मानव सहअस्तित्वको दिशामा मात्रै सकारात्मक प्रभाव मात्रै नछाडी नगरको पर्यावरणीय र कृषि पर्यटनलाई बढवा दिएको जिकिर गरे ।
नगरप्रमुख बुढाथोकीले जङ्गलमा बस्ने जनावरले त्यहाँ सुरक्षित बस्न र खान नपाइरहँदा मानव बस्ती छिरेको र तत्पश्चात् द्वन्द्व निम्तिएको बताउँदै समस्या समाधानमा एकरूपता नदेखिनु गम्भीर त्रुटि रहेको उल्लेख गरे । “म प्रदेश सांसद हुँदासमेत समस्या समाधानको उपाय खोजीका लागि वन मन्त्रालयसम्म पुगेका थियौँ तर सरकारी निकायका निर्देशक एवं सचिवहरूबिच एकरूपता देख्नरभेट्न मुस्किल पर्यो । उहाँहरू मेचीनगरको समस्या समाधान गर्न इच्छुक हुनुभएको महसुस हालसम्म पनि गर्न सकेको छैन”, उनले अगाडी भने, “हात्तीका आनीबानी बुझेर समाधानको उपाय खोज्नु साटो सरकार अझै पनि टिन ठटाउने, सुन्ठी (राँको) बाल्ने, बाँसका कप्टेरा फुटाएर हात्ती लखेट्ने एवं सुल्ठो सल्काएर रातभर जाग्राम बस्ने गरिरहेको छ । हामीले विद्युतीय तारबारसँग समेत हात्ती अभ्यस्त भइसकेको वस्तुस्थितिलाई मनन गरी दीर्घाकालीन समाधान दिन सकिरहेका छैनौँ ।” उनले नेपाल-भारत दुवैतर्फको हात्ती कोरिडोरबारे अध्ययन हुनु आवश्यक रहेको समेत बताए ।
प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत रेग्मीले डब्लुडब्लुएफले मेचीनगरलाई प्राथमिकता दिएर स्थलगत अध्ययनका लागि आउनु स्वागतयोग्य रहेको बताउँदै हात्ती मानव द्वन्द्व व्यवस्थापनका लागि हालसम्म गरिएका उपायहरू कति उपयुक्त र कति अनुपयुक्त रहेको भन्नेबारे एक वृहत् अध्ययन हुनु आवश्यक रहेको बताए । “डब्लुडब्लुएफले आफ्ना जर्नलमार्फत मेचीनगरको समस्याबारे विश्वभरका संरक्षणकर्मीहरू अवगत गराउन सक्दछ नै, नेपालका तर्फबाट भारतसँग समन्वयकारी भूमिका समेत खेलिदिन सक्दछ । तपाईँहरूले अध्ययनमा आधारित रहेर हाम्रा समस्या बताएपश्चात् भारतले पनि सुन्छ”, उनले अगाडी भने, “गौरीगन्ज र गौरादहबाहेक अन्य १३ वटै वडामा हात्ती मानव द्वन्द्व बढिरहेको हुँदा सहअस्तित्वको सवालमा हामी कहाँनेर छौँ भनेर प्रस्ट हुनु आवश्यक छ, र त्यसअनुरूप प्रशासनलाई कमसेकम १५ वर्षका लागि ठोस योजना बनाउन सजिलो हुने थियो ।”
अधिकृत रेग्मीले मानव-हात्ती द्वन्द्व न्यूनीकरणलाई नगरले प्राथमिकता दिएको बताउँदै क्षतिपश्चात् राहतस्वरूप ‘खडेखडे हातैहात’ योजनाअनुरूप अग्रिम पेस्कीको व्यवस्था गरिएको समेत बताए । “यहाँका हात्तीहरूलाई बेहोस बनाएर हात्ती व्यवस्थापनका लागि सरकारको उपस्थिति रहेको चितवनतिर लैजाने कि भन्ने सोचमा समेत हामी छौँ”, उनले भने ।
यसैगरि, कार्यक्रम संयोजक ज्ञवालीले मेचीनगर र विशेषतः बाहुनडाँगीको समस्या एवं सम्भावनाहरूबारे बुझ्नका लागि गरिएको यस स्थलगत भ्रमण फलदायी रहेको बताउँदै मेचीनगर डब्लुडब्लुएफको कार्यक्षेत्रभित्र नपरेको भएतापनि आफूहरूबाट हुन् सक्ने सबै सहयोग नगर र नगरबासीलाई उपलब्ध गराउने गरी कार्य अघि बढाइने बताए । “स्थानीय समुदायसँग हात्तीसँगको बसाइको लामो अनुभव र प्रचलित अन्तर्राष्ट्रिय कानुनका कारण पनि मेचीनगर हात्ती-मानव सहअस्तित्वमा आइपुगेको हामीले महसुस गरेका छौँ । यसमार्फत विश्वभरकै मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व भइरहने क्षेत्रहरूबिच मेचीनगर एक तह माथि आइपुगेको पाएका छौँ”, उनले अगाडी भने, “यहाँको समस्या पनि फरक किसिमको रहेको हुँदा समाधानको उपायहरू फरक किसिमले गर्नुपर्छ, त्यसका लागि प्राविधिकरूपमा नगरलाई सघाउन हामी आतुर छौँ ।” डा ज्ञवालीले हात्ती-मानव सहअस्तित्वको दिशामा बाहुनडाँगी एक्लै लडिरहेको त छैन भन्ने संशय समेत व्यक्त गरे ।
यसैगरी, डब्लुडब्लुएफ, नेपालका प्रमुख गुरुङले मेचीनगरको समस्या डब्लुडब्लुएफको पनि समस्या भएको बताउँदै मेचीनगर आउनु आफ्नो संस्थाको दायित्व भएको बताए । “अर्जुनजीले बाहुनडाँगी क्षेत्रको भ्रमण गराउनुभयो । त्यहाँ सक्रिय आरआरटी जस्ता कर्मठ युवा समूहसँग भेट गराउनुभयो । ३५ वर्षको मेरो व्यक्तिगत अनुभवमा यसप्रकार मानव वन्यजन्तुबीच सहअस्तित्व कायम भएको देख्न पाउनु दुर्लभ अवसर हो । म बाहुनडाँगीबाट साह्रो प्रभावित भएँ, समस्या अन्य वडा पनि रहेको हुँदा र त्यहाँ सहअस्तित्व बोध नभइसकेको हुँदा हामीले गर्नुपर्ने धेरै छ”, उनले अगाडी भने, “क्षतिप्रति हामी सहनशील हुनुपर्छ किनभने मानव वन्यजन्तु भएको ठाउँमा क्षति हुन्छ, हुन्छ । तर, कम क्षतिप्रति सहनशील भयौँ भने सहअस्तित्व कायम हुनसक्दो रहेछ, बाहुनडाँगीले त्यो नमुना पेश गरेको छ ।”
डा. गुरुङले ज्यान फ्यालेर खटिरहेका आरआरटीप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्दै एग्रो(फरेस्ट्रीको नमुना पेश हुनुले यहाँ होमस्टे टुरिजमको सम्भावना प्रचुर रहेको समेत बताए । उनले बाहुनडाँगीले प्रस्तुत गरिरहेको सहअस्तित्वलाई एवं यस नमुना संरक्षण कार्यलाई स्थायित्व दिने कार्य सरकारको रहेको बताउँदै प्रविधि र केही स्रोत जुटाएर नगरलाई सहयोग गर्ने प्रतिबद्धता समेत व्यक्त गरे ।
यसैगरी होमस्टे विज्ञ डा. प्रसाईँले मेचे, राजवंशी लगायतका यहाँका रैथाने खानाको प्रवद्र्धनमार्फत हात्तीमैत्री होमस्टेका अवधारणा अघि सार्न सकिने जिकिर गरे ।
वडाध्यक्षहरूले उठाए सहअस्तित्वमाथि प्रश्न ?
वडा १३ का वडाध्यक्ष कृष्ण सिग्देलले वडालाई हात्तीमैत्री बनाउन आफूहरूले बाहुनडाँगीबाट सिकेको उल्लेख गर्दै द्वन्द्व यद्यपि रहेको र समाधानको दीर्घकालीन उपाय खोज्नु आवश्यक रहेको बताए । “कस्तो अवस्था देखिएको छ भने हात्तीले बालीनालीको क्षति पुर्याउदासम्म वडावासी हात्ती लखेट्न जाँदैनन् तर घर वा मानव क्षति नै गर्यो भने चाहिँ अगाडी सर्छन् । अर्कोतर्फ, वन डिभिजन कार्यालयले राहत ६ महिनापछि मात्रै उपलब्ध गराउँछ, यसले सहअस्तित्वलाई चुनौती दिइरहेको छ”, उनले भने । वडाध्यक्ष सिग्देलले सामुदायिक वनको भूमिकामाथि समेत प्रश्न उठाए । “मानवको खुला प्रवेश उस्तै रहने हो भने सामुदायिक वनको महत्त्व के रहन्छ”, उनले प्रश्न गरे ।
यसैगरी, छलफल कार्यक्रममा सहभागी मेचीनगर-२ का वडाध्यक्ष दीपक बरालले स्थानीयवासीहरू रातिको समय मात्रै नभई बिहानीपख समेत डराइ(डराइ हिँड्ने अवस्था हुँदा स्थानीयवासीमा मानसिक तनाव वृद्धि भएको उल्लेख गरे । “हामी सहअस्तिवको कुरा गर्दैछौं, तर पीडा विकराल छ । अझै पनि मेचीनगरमा द्वन्द्व देख्न पाइन्छ, सहअस्तित्वमा जानुपर्छ तर त्यसपूर्व केही गृहकार्यहरू गर्नुपर्छ कि ?”, उनले प्रश्न गरे । वडाध्यक्ष बरालले जिल्ला वनको उत्तरदायित्व देख्न नपाइएको गुनासो समेत गरे ।
यसैगरी, मेचीनगर ९ का वडाध्यक्ष कन्चन तामाङले सहअस्तित्वको कुरा आउनु राम्रो रहेको तर, सहअस्तित्वको अभ्यास नगरभरि अभ्यास नभइसकेको जिकिर गरे । “हामी अझै पनि द्वन्द्वात्मक अवस्थामै छौँ तर हामी सबैको परिकल्पना हात्ती(मानव सहअस्तित्वसम्मकै हो”, उनले भने, “सामुदायिक वन वन्यजन्तुमैत्री बनाउने कि जनमैत्री बनाउने भन्ने कुरामा निश्चित भएमा मात्रै समस्या समाधान हुनसक्छ”, उनले भने ।
यसैगरि सामुदायिक वन उपभोक्ता महासङ्घ, मेचीनगरकी अध्यक्ष ओलीले रैथाने हात्तीले मान्छे मार्ने क्रम नरोकिएको जिकिर गर्दै समाधानको उपायस्वरूप महासङ्घले झाडी सफाई गर्ने वनको नीतिलाई रोक्दै झाडी संरक्षण गरी वन्यजन्तुलाई जङ्गलमै राख्न खोजिएको बताइन् । “वन्यजन्तुलाई वनमै राख्ने प्रयत्न गरिरहेका छौँ, जसअनुरूप उसलाई जङ्गलमै भुल्ल्याउका लागि केरा लगायतका खेतीलाई प्राथमिकता दिइरहेका छौँ”, उनले भनिन् ।
आरआटीका संयोजक कार्कीले बाहुनडाँगीको यस समूहले यथासम्भव तालिम र सुरक्षा सामाग्री पाएमा सरकारका सुरक्षा निकायसँग समन्वय गरी सम्पूर्ण नगर क्षेत्रमा समूहलाई विस्तार गर्न सकिने बताए । “तर, त्यसपूर्व युवाहरू मनैदेखि तयार हुनुपर्यो र नगरबाट पनि हामीलाई प्रोत्साहन प्राप्त हुनु आवश्यक छ”, उनले भने ।
यसैगरी, वन विज्ञानका विद्यार्थी सन्दीप लुइँटेलले अन्यत्र हात्ती हेर्न जङ्गल छिरिरहेका पर्यटकहरूलाई मेची बगरमा ल्याउन सकिने र त्यसमार्फत फरक वन्यजन्तु पर्यटनलाई अगाडी सारी मेचीनगरमा हात्ती मैत्री पर्यटन विस्तार गर्न सकिने बताए । उनले समस्याग्रस्त हात्तीको पहिचान गरी त्यसको तस्बिर लिई नगरवासीलाई सचेत गराउन आवश्यक रहेको समेत औँल्याए ।
छलफल कार्यक्रममा मेचीनगर ४ का वडाध्यक्ष कार्कीले यस भ्रमण फलदायी रहेको बताउँदै अध्ययन, अनुसन्धान र सिकाइ निरन्तर प्रक्रिया रहेको र यसलाई जति व्यापक पार्न सक्यो, त्यति उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त हुने बताए । “डब्लुडब्लुएफले महसुस गरेको सहअस्तित्वमाथि समेत वडाध्यक्ष साथीहरूले प्रश्न उठाउनुभएको छ, यसले छलफललाई अझ बलियो र पूर्ण महसुस गराएको छ”, उनले अगाडी भने, “तर, हामी सबै सहअस्तित्वमा जानका तत्पर रहको महसुस भएकाले डब्लुडब्लुएफतर्फबाट मानव-हात्ती सहअस्तित्वबारे मिहिन ढङ्गले अध्ययन हुनेछ र नगरबाट आवश्यक कार्ययोजनाहरू प्रस्तुत हुनेछन् भनेर विश्वास लिएको छु ।” वडाध्यक्ष कार्कीले र्यापिड रेस्पोन्स टिम (आरआरटी)ले जोखिम मोलिरहेको वर्तमान परिप्रेक्ष्यको सम्बोधनका लागि नगरपालिका तत्पर हुनुपर्ने जिकिर समेत गरे ।
उनले मानव -हात्ती द्धन्द्ध न्यूनिकरण गरि बाहुनडाँगी लगायत प्रभावित क्षेत्रहरुमा होम स्टे(घरबास)लाई व्यवस्थित गरि पर्यटनलाई विकास गरेर अगाडि बढ्न सकिने बताए । उनले पर्यटनकै माध्यमबाट समग्र नगरकै विकासमा ठूलो योगदान गर्न सकिने यथेष्ठ आधारहरु तयार भईसकेको जनाए ।
छलफलपछि डब्लुडब्लुएफको टोली मङ्गलवार नै काठमाडौं फर्किएको छ । डब्लुडब्लुएफले काठमाडौं पुगेपछि झापाको मेचीनगर वडा नम्बर ४ बाहुनडाँगी लगायत क्षेत्रमा मानव हात्ती बीचको द्धन्द्ध र क्षतिलाई न्यूनिकरण गर्दै जानका लागि दीर्घकालिन खाका तयार गर्ने भएको छ ।
