लमजुङः लमजुङमा कुनै दिन जंगलका न्युरो, सिस्नो, तरुल, गीठा, भ्याकुरलगायतका कन्दमूल खाएर दिन गुजारा गर्ने छलीमाया दुरा ऐले करोडपति बन्ने दौडमा छिन् । उनी यतिबेला मध्यनेपाल नगरपालिका–६ को भोर्लेटारस्थित केन्द्रजी गाउँ निवासी हुन् । छलीमाया नमुना किसान बनेर व्यावसायिक खेतीको काम गर्न थालेपछि उनको करोडपति बन्ने दौड सुरु भएको हो । उनी यतिबेला केन्द्रजी गाउँमा रहेको दुरा कृषि तथा पशु फमको प्रोपाइटरका साथ नमुना किसानका रूपमा सक्रिय छिन् ।
उनको जन्मथलो सोही नगरपालिका–७ तत्कालीन ईशानेश्वर गाविस–१ को पैह्रावन गाउँमा हो भने उनको मागी विवाह सोही नगरपालिका–१० तत्कालीन नेटा गाविस–१ को बर्धन गाउँमा भएको हो । २०५८ सालमा विवाह भएकी उनले ३ वर्षसम्म नराम्रोसँग बुहार्तन खेपेर सहन गर्नसक्ने स्थिति नभएपछि २०६० सालको बडादसैंमा टीका आउन तीन दिन बाँकी छँदा घरबाट विद्रोह गरी रित्तै निस्केको छलीमायाले बताइन् । उनले भनिन्, ‘घरबाट निस्कँदा श्रीमान्का साथमा आफ्नो र श्रीमान्का लगाउने कपडाबाहेक घरको सिन्को पनि नलिई निस्केर हिँडेकी थिएँ ।’
घरबाट निस्केपछि पहिलो १ वर्ष सोही पालिका–७ को स्याउली बजारमा बसेर धान खेती अधियाँ कमाइ गरेको, २ वर्ष श्रीमान् विदेश गएका बेलामा माइतीमा बसेको उनले सुनाइन् । उनका अनुसार ९ वर्ष सोही पालिकाको कुलाको मुहानमा बसेर अधियाँ खेती गरी गुजारा गरेको, त्यसबीचमा कुखुरा पालन, माछा मार्ने र बेच्ने, खुत्रुके बचत गरेर, २–४ पैसा हुनासाथ सुन जोड्ने गरेर साढे २ लाख रुपैयाँ जम्मा गरेर ऐलेको ठाउँमा घडेरी १ रोपनी २ आना जोड्न सफल भएको जानकारी दिइन् । आफूले किनेका बेलामा सो ठाउँमा लज्जावती झार, टाप्रे, वनमारा, अरेली काँडाको जंगल भएको र भित्र पस्न पनि डर भएकाले डोजर लगाएर खारेर आफूले घडेरीका रूपमा विकसित गरेको उनले बताइन् । दुःखका ती दिन सम्झँदै छलीमायाले भनिन्, ‘१६ पटक किनेको सुन जोड्दा बल्ल १ तोला पुगेको थियो ।’
घडेरीका रूपमा किनेको सो स्थानमा अहिले ९ रोपनी जग्गा भाडामा समेत लिएर छलीमायाले तरकारी खेती, केरा खेती, पशुपालनका लागि भुइँ तथा डालेघाँस नेपियर, बकाइनो, किम्बु, बडहर, काउलो, अम्रिसोलगायत फलफूल खेतीका साथमा मौरी पालन गरेकी छन् । उनले भनिन्, ‘मौरीबाट कमाइ नभएको वर्षमा पनि ६० हजार हुन्छ भने राम्रो भएको वर्षमा ४ लाखसम्म आम्दानी भएको सम्झना छ ।’ कुनै दिन २ सय बढी लोकल कुखुरा पालेर चर्चामा रहेकी उनले केरा खेतीबाट पनि राम्रो आम्दानी गर्न सकेको बताइन् । ४ रोपनीमा केरा खेती रहेको उनले सुनाइन् ।
त्यसैगरी, मौसमी र बेमौसमी तरकारीबाट पनि राम्रो आम्दानी हुने गरेको उनको अनुभव छ । रातोमाटो भएका ठाउँमा तरकारी, केरालगायतको यति राम्रो खेती कसरी सम्भव भएको हो ? भन्ने जिज्ञासामा उनले भनिन्, ‘एक मिटरदेखि ५ फिटसम्म गहिरो खाडल खनेर त्यसमा मल, स्याउला, केराको सुप्ला र मलिलो माटो भरेर तरकारीको बिरुवा रोप्ने गरेकी छु, चिचिन्डा मजत्रै फल्छ भने घिरौंला पनि निकै सप्रिएको छ ।’ करेला तीनवाले एक किलो सहजै पुग्ने गरेको छलीमायाले जानकारी दिइन् ।
उनले आफूले उत्पादन गरेका वस्तुहरू सबै होलसेल मूल्यमा घरबाटै बिक्री हुने गरेको हुँदा बजारको समस्या नरहेको जानकारी दिइन् । उनले झापाली मनभोग, चिनी, फुस्रे, जी–९, घिउ केरालगायतका जातका केरा प्रतिदर्जन सय रुपैयाँमा दिने गरेको, दर्जन दिँदा पनि २–३ कोसा थप दिने र बजारको मूल्यभन्दा कम गरेर दिएको हुँदा घरमा किन्ने मानिसको घुइँचो लाग्ने गरेको उनले उल्लेख गरिन् । उनले थप भनिन्, ‘यो केराको बजारमा मूल्य प्रतिदर्जन १ सय ५० देखि १ सय ८० रुपैयाँसम्म छ तर मैले एक सयमै दर्जन दिने गरेकी छु ।’
उनले धान खेतीसमेत गरेकी छन् । धानमा पनि अनदी उनको मुख्य उत्पादन हो, जो प्रतिमुरी ६ हजार रुपैयाँका दरले बिक्री हुँदै आएको, अब ५–६ मुरी बिक्रीका लागि बाँकी होला उनले बताइन् । ‘अहिले त आफ्नै घरमा कुटानी पिसानी मिलसमेत सञ्चालनमा आएको हुँदा ग्राहकको चाहनाअनुसार धान वा चामल जे भन्यो त्यही दिनसक्ने भएकी छु,’ छलीमायाले भनिन् ।
यस्तो काम गर्ने प्रेरणा के कसरी प्राप्त भयो ? भन्ने जिज्ञासामा उनले भनिन्, ‘म सानैदेखि समाजसेवामा रुचि राख्थे, महिला सशक्तीकरण हुनुपर्छ भन्ने पक्षमा थिएँ, दिदी बहिनीहरूको पक्षमा आवाज उठाउँथें, मैले बोलेको सुनेपछि कतिले यो त दुराको छोरी नै होइन पनि भने ।’ तर, म डराइन अन्याय गरेको भए सजाय भोग्न तयार छु, मैले बोलेको ठीक छ भने काम किन हुँदैन ? भन्ने जनप्रतिनिधिहरूसँग पनि छलफल भइरहन्थ्यो, त्यसैले गाउँ क्षेत्रमा विभिन्न तालिम आउँदा मलाई सम्झन थाले, तालिममा गएर नै धेरै कुरा सिक्ने मौका पाएकी हुँ, त्यो सीपले आफूलाई यस ठाउँमा ल्याएको हो,’ छलीमायाले जानकारी दिइन् ।
उनका श्रीमान् हस्तबहादुर दुरा १२ वर्षसम्म वैदेशिक रोजगारमा गएको भए पनि श्रीमान्को आफ्नो कमाइ उनैलाई ठिक्क भयो, जाँदा लागेको ऋण मासिक ४ रुपैयाँका दरले ब्याज तिर्ने सावा तिर्ने गर्दा ठीक भयो । तीन छोराछोरीलाई लालनपालन, पठाइलेखाइलगायतका काम आफ्नो एकल कमाइले नै सम्भव भएको छलीमायाले सगर्व सुनाइन् । उनले भनिन्, ‘विवाह गरेको पहिलो ३ वर्ष निकै दुःख बेहोर गरेर घरमा बसें, ६ महिना त जंगलका तरुल, सिस्नो, कर्कलो, गीठा, भ्याकुर खाएर गुजारा गरें ।’ बिहान उठेर काममा गयो, आउँदा १२ बजेको हुन्थ्यो, त्यसबेलासम्म पनि घरमा आउँदा भैंसी दुहेको हुन्नथ्यो, फेरि रूखमा गएर घाँस झारेर ल्याएर भैंसी दुहुने काम गर्थे तर बुहारीलाई दूध खान दिन हुन्न भन्ने चलन थियो, खान दिइन्नथ्यो । त्यस्तो सब बुहार्तन सहन गर्न नसक्ने भएपछि २०६० सालको बडादसैंमा घरबाट विद्रोह गरी, घरको सियोसमेत नलिई निस्केर हिँडेर आज यतिको गरेकी हुँ गर्वका साथ छलीमायाले सुनाइन् । दुःखका ती दिन सम्झँदै छलीमाया भन्छिन्, ‘आफूले राखेको खुत्रुके फोर्ने र टाल्नेगरी एउटैलाई १६ पटकसम्म प्रयोग गरें, अर्को किनिनँ ।’
जीवनलाई परिष्कृत गर्ने क्रममा उनले प्लम्बर तालिमदेखि विभिन्न तहका मौरीपालन तालिम, तरकारी खेती तालिम, नमुना किसान तालिम, सामुदायिक वनका महिलाहरूको सीप अभिवृद्धिजस्ता विविध तालिम एक दिनेदेखि १० दिनेसम्म लिएर सिकेको सीपको उपयोग गरी आजको हैसियत प्राप्त भएको छलीमायाले बताइन् । उनले परीक्षणका लागि मौरी पालन र तरकारी खेती गर्न थालेको १५–१६ बितिसकेको छ भने व्यावसायिक रूपमा दुरा कृषि तथा पशु फर्म दर्ता गरेर सो खेतीको थालनी गरेको भने ५ वर्ष भएको छ । उनले भनिन्, ‘यो फर्म २०७८ सालको वैशाखमा आफ्नै नाउँमा दर्ता गरेकी हुँ ।’ फर्म दर्ता भएपछि उनले फर्म सञ्चालनका लागि केही अनुदान पनि पाएको बताइन्, त्यस अनुदानले पनि आफूलाई यस क्षेत्रमा सक्रियपूर्वक लाग्न उत्प्रेरित गरेको उनको भनाइ छ ।
आफैं अभावको जिन्दगी जिएर पनि छलीमाया समाजसेवाका काममा हुरुक्क हुने रहिछन् । उनले आफू हुर्कंदै गर्दा १३ वर्षदेखि २० वर्षको अवधिमा गाउन बजाउन सिक्ने उमेर हो, तर आफ्नो त्यस उमेरमा सशस्त्र द्वन्द्व चर्केको र दिउँसो ४ बजेदेखि नै कफ्र्यु लाग्थ्यो, त्यसैले पनि त्यो सीप र कला सिक्न नपाएकामा पछुतो रहेको छलीमायाले सुनाइन् । उनले आफू ठाडोभाकाका सर्जक देउबहादुर दुराको ठाइँली नातिनी बुहारी भएको जानकारी दिँदै ससुरा बाजेको सम्झनामा पुरस्कार सञ्चालन गर्नका लागि अक्षयकोषका लागि १ लाख १ सय ५ रुपैयाँ ठाडोभाका लोककला प्रतिष्ठानलाई हालै उपलब्ध गराएको समेत जानकारी दिइन् ।
हरेक वर्ष शिवरात्रिको अवसरमा ईशानेश्वर मेलामा हुने कृषि मेला प्रदर्शनीमा छलीमायाले उत्पादन गरेका तारकारी तथा फलफूलले हरेक वर्ष सान्त्वना भने पनि पुरस्कार पाएकै हुन्छन् । त्यस्तो प्रदर्शनीमा प्रायः तेस्रो स्थान हासिल गर्दै आएको उनले पाएका प्रमाणपत्रहरूसमेत देखाउँदै भनिन् ।
उनकामा यतिबेला मौरीका १८ घार मात्र रहेछन् भने १५ वटा मौरीसहितका घार यस वर्ष बिक्री गरिसकेको जानकारी दिइन् । मह प्रतिमाना १ हजार रुपैयाँ, मौरीसहितको घारको १० हजार रुपैयाँमा बिक्री हुन्छ । कहिलेकाहीँ स्थानीय तहहरूले किसानलाई ५० प्रतिशत छुटमा उपलब्ध गराउने गरेको उनले जानकारी दिइन् ।
उनले भनिन्, ‘नमुना कृषक तालिमका बेलामा आफ्नो परिवारका लागि पनि कम्तीमा दुई फलफूलका बिरुवा आफ्नो घरछेउमा हुर्काउनुपर्छ भन्ने प्रशिक्षकहरूले दिएको निर्देशनलाई पालना गरी आफूले जोडी फलफूलका बिरुवा लगाएको हुँ, ती बिरुवा प्रायः २ वर्षका भएका छन् ।’ त्यस्ता फलफूलको संख्या २७ प्रकारका रहेको उनले जानकारी दिइन् । ती हुन् केरा, एभोकाडो ९घिउफल०, मेवा, अम्बा, सुन्तला, ड्रागन, सिनकौली (तेजपात), कागती, वन नास्पती, निबुवा, मधु बिमिरो, उखु, किम्बु, राई खनायो आदि ।
दुःखका ती दिन सम्झँदै उनले पुनः भनिन्, ‘ठूलो छोरा जन्मेका बेलामा एघार दिनको सुत्केरी थिएँ, काममा गए, छोरालाई सुताएर काममा लागेको त कालो कमिलाले टोकेर छोरा झन्डै सिद्धिएको थियो, छोरालाई ढाडमा बोकेर चार खलियो सालका दाउरा ७ दिनमा चिरेको दिन पनि हिजै हो जस्तो लाग्छ ।’ छलीमायाले बयर जातका बाख्रा पनि पालेकी छन् भने दूध खानका लागि एउटा गाई पनि पालेको देखाइन् । उनले यसप्रकार गरेको आम्दानीबाट परिवारको दैनिक गुजारा चल्नुका साथै छोरीलाई पोखराको पीएन क्याम्पसमा डिप्लोमा पढाएकी छन् । जेठो छोराले यस वर्ष एसईई दिई नतिजाको पर्खाइमा छन् भने कान्छो छोरा स्थानीय ईशानेश्वर माविमा कक्षा–१२ अध्ययन गरिरहेका छन् ।
परिवार र जीवन शैली साधारण भएता पनि छलीमायाको विचार र व्यवहार उच्च रहेको बुझ्न कठिन हुँदैन । आफूले गरेका नमुना खेतीको अध्ययन, अनुगमनमा विभिन्न जिल्लाबाट आमा समूहहरू तथा कृषकहरूको टोलीसमेत आउन थालेको उनले बताइन् । ‘त्यसबेलामा गौरवको अनुभूति हुन्छ,’ उनले भनिन् ।
मध्यनेपाल नगरपालिका–६ को भोर्लेटारस्थित केन्द्रजी गाउँमा छलीमायाले सञ्चालन गरेको दुरा कृषि तथा पशु फर्मसम्म पुग्नका यातायातको राम्रो सुविधा पक्की सडक छ । यो खबर आजको राजधानी दैनिकबाट लिइएको हो ।
