रुषा थापा
तीन दशकअघि काठमाडौं उपत्यकाभित्र तथा बाहिरी जिल्लाका सदरमुकाममा सञ्चालित व्यापार व्यवसायमा अधिकांश नेवार समुदायको लगानी पाइन्थ्यो । व्यापार व्यवसायमा नेवार अगाडि हुन्थे, अन्य जातका मानिसहरुले कमै व्यापार व्यवसाय गरेको भेटिन्थ्यो । अहिले यसको ठ्याक्कै उल्टो छ ।
उपत्यकाभित्र होस् या बाहिर नेवारहरुले व्यापार व्यवसाय गरेको निकै कम भेटिन्छ । यतिमात्र होइन, पहिला नेवारको मात्र बसोबास हुने ठाउँमा अहिले उनीहरु नै भेटिन मुस्किल भएको छ । नेवार विस्थापित हुँदै गएका छन् । उपत्यकामा सबैभन्दा बढी नेवारको बसोबास रहेको पहिल्यैदेखि भनिँदै आएको छ ।
उपत्यका नेवारहरुको पुख्र्यौली घर हो । विडम्बना, अहिले नेवार समुदाय नै यहाँबाट विस्थापित भएका छन् । उनीहरुले व्यापार व्यवसाय त गर्न छोडे नै सँगै यहाँ भएको पुख्र्यौली सम्पत्तिसमेत गुमाए । २०२७ सालमा काठमाडौंको इन्द्रचोक, ठमेल, क्षेत्रपार्टी, न्यूरोडलगायत स्थानमा झिंगटी, खर, पराल, छलिले छाएको कच्ची इँटाको घर हुन्थे भन्नेहरु अझै भेटिन्छन् ।
ती घर नेवारका हुन्थे । मौलिक रुपमा उनीहरुले घर बनाएको हुन्थे । आफ्नै घरमा व्यापार व्यवसाय गर्थे, नेवार । त्यस्तै, ललितपुरको मंगलबजार, लगनखेल, भक्तपुरको पाँचतले, काभ्रेपलाञ्चोकको बनेपा, धुलिखेलमा नेवारहरुले व्यापार व्यवसाय गर्थे । यी ठाउँमा जिल्लाभरका वा अन्य जिल्लाबासीसमेत आएर आफूलाई चाहिने सामान किन्थे ।
सामान किन्न आएकाहरु मकै, कोदो, तोरी, चामल, घिउ, सिमी, बोडीलगायत आफ्नो खेतबारीमा फलेको खाद्यान्न बेच्थे । अनि त्यसको सट्टामा आफूलाई आवश्यक परेको लुगाफाँटा वा अन्य सामग्री किन्थे । कतिपयले चाँहि पैसा पनि लिन्थे । यसो हुँदा कृषकको सामान बिक्रीसँगै बाहिरी देशबाट खाद्यान्न आयात गर्नुपर्दैन्थ्यो ।
०३९ सालसम्म मुलुक खाद्यान्नमा पूर्ण आत्मनिर्भर थियो । त्यतिबेला नेपालले विभिन्न देशलाई खाद्यान्न अनुदानमा दिन्थ्यो । अहिले विदेशीले एक हप्ता खाद्यान्न नपठाए हामी नेपाली भोकभोकै मर्नुपर्ने अवस्था छ । उपत्यकाको जमिन निकै उर्वर मानिन्छ । पहिले उपत्यका पनि गाउँजस्तै थियो । यहाँ खेतीपाती र गाईवस्तु पालन गरिन्थ्यो ।
यहाँका रैथाने नेवारमध्ये कोही व्यापार व्यवसाय गर्थे त कोही खेतीपातीे । तर, सबैले खेतबारीमै उब्जिएको खानेकुरा खान्थे । तर, अहिले उपत्यकामा जन्मिएका बालबालिकालाई अन्न कहाँ फल्छ ? भनी सोध्दा बताउन सक्दैनन् । दुध कहाँबाट आउँछ ? भन्दा चाँहि कतिपय बालबालिका डेरीबाट भन्छन् । अधिकांश बालबालिकालाई गाईवस्तु के हो ? यसले के गर्छ ? भनेर थाहै छैन । यतिमात्र होइन, अहिले उपत्यकामा जन्मिएका बालबालिकालाई खेतबारी भनेको के हो ? भनेर समेत थाहा छैन ।
यद्यपि, अभिभावक र शिक्षकशिक्षिकाहरुले पनि बालबालिकालाई यस्ता विषयबारे जानकारी गराएको पाइँदैन । २७ सालअघि उपत्यका कस्तो थियो ? अहिलेका पुस्तालाई देखाउन आवश्यक भइसकेको छ । त्यतिबेला पत्रकारले खिचिएका फोटो सार्वजनिक गर्न ढिलो भइसक्यो । विगतमा उपत्यका यस्तो थियो र अहिले के केमा परिवर्तन भयो ? भनी फोटोमार्फत नयाँ पुस्तालाई जानकारी गराउन आवश्यक भएको छ ।
अहिले उपत्यकाभित्र होस् या बाहिरी जिल्लामा अग्लाअग्ला घर बनेका छन् । खाली ठाउँ कतै छैन । जताजतै घर देखिन्छ । घर पनि सिसा र टायलले बनेको पाइन्छ । विभिन्न रंग दलेर घरलाई आकर्षित देखाइएको छ । ती घर बाहिरी जिल्लाका जनताले बनाएका हुन् । किनकि यहाँका स्थानीयको मौलिक घर छ । त्यो पनि निकै पुरानो भइसक्यो ।
बाहिरी जिल्लाका जनतासँगै भारत, चिनियाँ नागरिकको समेत उपत्यकामा लगानी पाइन्छ । यहाँका व्यापार व्यवसाय वा घरजग्गामा उनीहरुले प्रशस्तै लगानी गरेका छन् । अर्कोकुरा, खोलालाई कुलो बनाएर घर तथा भवन बनाइएको छ । जसले हिउँदमा गन्हाएर बस्न सकिँदैन, बर्खामा खोला बस्तीमा पस्छ । सरकारले पुराना वस्तुहरुलाई बचाउन खोजे ।
सीमित व्यापारी, दलाली, माफियाको हितमा काम र निर्णय गर्नमै सरकार व्यस्त छ । ०२७ सालपछि बाहिरी जिल्लाका जनता उपत्यका पस्न थालेकोमा ०५२ सालको माओवादी जनयुद्धपछि झनै बढ्यो । गाउँ रित्तियो, शहर भरियो । अहिले ७४ जिल्लाका जनता उपत्यकामा बसिरहेका छन् ।
पैसा हुनेले जग्गा किनेर घर बनाएका छन् त पैसा नहुने चर्को पैसा तिरेर भाडामा बसेका छन् । देशभरका नागरिक उपत्यका थुप्रिँदा गाउँघर रित्तिएको छ । यहाँ जग्गाको निमित हानाथाप भइरहँदा गाउँमा चाँहि रोपनीका रोपनी जग्गा बाँझो छोडिएको छ ।
चार दशकअघि उपत्यकाका रैथाने स्थानीयसँग दशदेखि सयौं रोपनी जग्गा हुन्थ्यो । तर, वन साङ्गलाले घर साङ्गला खान्छ भनेझैं उपत्यकाका रैथानी बासीलाई बाहिरी जिल्लाका जनताले विस्थापित गराए । अहिले उपत्यकामा बाहिरी जिल्लाका मानिसहरुको चार आनादेखि रोपनी जग्गा रहेको बताइन्छ । उनीहरुको गाउँमा पनि उत्तिकै जग्गाजमिन छ ।
यतिमात्र होइन, अमेरिका, अस्ट्रेलियामा समेत आफ्ना छोराछोरीले घरजग्गा जोडेको उनीहरु बताउँछन् । उपत्यकाका रैथाने स्थानीयहरु चाँहि यता न उताका भएका छन् । हिजो पचासौं रोपनी घर भएकाहरु अहिले चार आनामा सीमित भएका छन् । कतिपयसँग त त्यो पनि छैन । जग्गाजमिन केही नभएपछि उपत्यकामा बस्न नसक्दा उनीहरु अन्ततै जिल्ला गएका छन् ।
कोही विदेश पलायन भएका छन् । उपत्यकाबासीलाई उपत्यकाबाटै विस्थापित गराउन सफल भएका बाहिरी जिल्लाका जनताले योजना भने अब विदेशीलाई आफ्नै देशबाट विस्थापित गराउने रहेको पाइन्छ । त्यसकारण उनीहरु विदेशमा समेत धमाधम घरजग्गा किनिरहेका छन् ।
बाहिरी जिल्लाका जनताले उपत्यकाबासीलाई उपत्यकाबाट मात्र विस्थापित गराएनन्, राजनीतिमा समेत पछाडि छोडिदिए । अहिलेसम्म मुलुकमा जतिपनि प्रधानमन्त्री, मन्त्री बनेका छन्, त्यसमा अधिकांश बाहिरी जिल्लाकै भएको पाइन्छ । हालसम्म उपत्यकाका एउटै रैथाने स्थानीय प्रधानमन्त्री, मन्त्री बनेका छैनन् ।
स्व.राजा विरेन्द्र वीर विक्रम शाहले गणेशमान सिंहलाई प्रधानमन्त्री खानु भनेका थिए । सिंह काठमाडौंका रैथाने स्थानीय थिए । तर, उनले आफूले प्रधानमन्त्री हुन राजनीति नगरेको भन्दै प्रधानमन्त्री बन्न मानेनन् । उनी त्यागी नेताका रुपमा जनतासामु चिनिन्छन् । विडम्बना, सिंहका छोरा प्रकाशमान चाँहि मन्त्री खान बारम्बार देउवाको शरणमा पुग्ने गरेका छन् ।
देउवाकै कृपाले हाल वर्तमान सरकारमा उनी शहरी विकासमन्त्री समेत छन् । अहिले उपत्यकामा सञ्चालित अधिकांश व्यापार व्यवसायमा भारतीय, चिनियाँको लगानी पाइन्छ । नेपाली त्यहाँ काम गरिरहेका छन् । विदेशीले चाँहि नेपालीलाई कम तलबमा काम लगाएर यहाँको पैसा उता लगिरेहका छन् ।
