रुषा थापा
पाँच वर्ष अघिसम्म बैंक, सहकारी, लघुवित्त र फाइनान्सले सरकारसँग स्वीकृति लिएर देशभर शाखा विस्तार गरे । केन्द्रीय कार्यालय काठमाडौं उपत्यकामा राखी प्रायजसो जिल्लामा शाखा खोलियो । भक्तपुरमा केन्द्रीय कार्यालय रहेको समस्याग्रस्त शिवशिखर सहकारीको देशभर तीन दर्जन शाखा छ ।
त्यस्तै, ललितपुरको पुल्चोकमा हेड अफिस भएको समस्याग्रस्त घोषित लालीगुराँस र सुमेरु सहकारीको पनि विभिन्न जिल्लामा दर्जनौं शाखा छन् । काठमाडौंको मीनभवनमा केन्द्रीय कार्यालय रहेको समस्याग्रस्त कान्तिपुर सहकारीको पनि देशभर दर्जनौ शाखा छन् । सहकारी संकट आउनुअघि बैंक, वित्तिय संस्थाबीच शाखा विस्तारका निम्ति होडबाजी नै चल्थ्यो ।
यतिमात्र नभई बीमा (इन्स्युरेन्स) कम्पनीहरुबीच समेत शाखा खोल्न हानाथाप नै हुन्थ्यो । ३५ हजार २३९ वटा सहकारी देशभर दर्ता भए । हजारौं संख्यामा बैंक, लघुवित्त, फाइनान्स र बीमा कम्पनीहरु दर्ता भए । पछिल्लो पाँच वर्षमा देशभर रहेकामध्ये आधाभन्दा बढी सहकारी भागिसकेका छन् । नभागेका सहकारीले बचतकर्ताको रकम फिर्ता गर्न सकेका छैनन् ।
सहकारीमा भएको आम सर्वसाधारणको खर्बौ रकम डुबेको छ । हरेक घरमा सहकारी पीडित भेटिन्छन् । उनीहरुको रुवाबासी छ । सहकारी डुबाउने सञ्चालक, अध्यक्षहरुमध्ये कतिपय जेलमा छन् त कतिपय विदेश भागेका छन् । कोही चाँहि मुलुकभित्रै लुकीछिपी बसेका छन् । यस्तै, लघुवित्त, फाइनान्सबाट पीडित भएका पनि हजारौं छन् ।
त्यहाँ बचत गरेका सर्वसाधारणको पनि बिजोग भएको छ । लघुवित्तले बचतकर्ता र ऋणी दुवैलाई फसाएको छ । शुरुमा कर्जा नगएपछि घरघरमा गएर अशिक्षित महिलाहरुलाई जबरजस्ती ऋण भिडायो । ३९ वटासम्म लघुवित्तले एकै महिलालाई जबरजस्ती एक–एक लाख रुपैयाँ ऋण लिन लगाएको पाइन्छ । ऋण त लिन लगायो तर कसरी र कहाँ लगानी गर्ने ? भनेर लघुवित्तले सिकाएन ।
जसका कारण ती महिलाको लगानी डुब्यो । अहिले लघुवित्तका कर्मचारीहरु ऋण तिर्न भन्दै आउँछन् । तर, कहाँबाट ल्याएर तिर्ने ? लघुवित्तले पैसा बिकाउन जबरजस्ती लिन लगाएको ऋणले ऋणी, बचतकर्ता र लघुवित्तलाई नै असर पुगेको छ । बीमा कम्पनीहरु पनि टाट पल्टिएका छन् । यता, बैंकमा समेत समस्या देखिँदैछ । बैंकमा समस्या आउनुमा चाँहि सहकारीजस्तै कारण भेटिन्छ ।
सहकारी किन भाग्नुपर्यो ? प्रष्ट छ, घरजग्गा, गाडी र सेयरमा गरेको लगानीका कारण । सहकारीजसरी बैंकले पनि आँखा चिम्लेरै यी क्षेत्रमा लगानी गरेको छ । पछिल्लो पाँच वर्षयता घरजग्गा, गाडी र शेयर कारोबार कस्तो छ ? सबैलाई थाहै छ । यी क्षेत्रमा मन्दी आएकै कारण सहकारी भाग्नुपर्यो । अहिले त मन्दीमाथि पनि मन्दी छाएको छ ।
यी वस्तुको कारोबार ठप्पै भएको छ । फेरि बैंकको सम्पूर्ण कर्जा लगानी यिनै क्षेत्रमा पाइन्छ । त्यसकारण अब बैंक पनि छिट्टै टाट पल्टिदैंछ भनौं । हिजो बैंकले एक करोडको धितो राखेर ७०–८० लाख रुपैयाँ कर्जा दियो । त्यसमा बैंकका सञ्चालक, अध्यक्ष, कर्मचारीले ऋणीसँग दश लाख रुपैयाँ घुस खाए ।
तीन प्रतिशत सेवाशुल्क, १६ प्रतिशत ब्याज भनेर ८० प्रतिशत र तीन किस्ता नतिर्नेबित्तिकै करोडको धितो लाखौंमा पचाए । त्यतिमात्र होइन, ऋणी र उसको तीन पुसतालाई कालोसूचीमा राखियो । जसले ऋणीलाई आत्महत्यासम्मको मुखमा पुर्यायो । बैंकबाट ऋण खाएका अधिकांश उभो लाग्नुभन्दा पनि तहसनहस भएका छन् । हिजो करोडौंको सम्पत्ति भएकाहरु सडकछाप अवस्थामा पुगेका छन् ।
तर, अहिले त धितोकै मूल्य लगातार घट्दो छ । एक करोड मूल्यांकन गरेर ८० लाख कर्जा दिएकोमा धितो ४०–५० लाखमा झरेको छ । यसले बैंक संकटमा परेको छ । अहिले ऋणीले भनिसके कि हामी ऋण तिर्दनौं, धितो लिलाम गर । बैंकले धितो त लिलाम गर्ला । त्यो बेच्दा ऋण उठ्नेजस्तो देखिँदैन । त्यसमाथि पछिल्लो समय घरजग्गा, गाडी र शेयर कारोबार शून्यझैं छ । जसका कारण बैंकलाई लिलाम गरेको धितो बेच्न निकै सास्ती भइरहेको छ ।
पाँच वर्षअघिसम्म बैंकले बचतकर्तालाई ११ देखि १४ प्रतिशतसम्म ब्याज दिइन्थ्यो । झन् सहकारी, लघुवित्त, फाइनान्सले त १६ देखि २२ प्रतिशतसम्म ब्याज दिन्थे । ब्याजका निम्ति बैंक, वित्तिय संस्थाबीच प्रतिस्पर्धा नै चल्थ्यो । कसले बढी ब्याज दिने भनी हानाथाप हुन्थ्यो । यो पैसा सबै घरजग्गा, गाडी, शेयर र सुनमा लगानी गरियो ।
चार दशकअघि एक हजार आना नपर्ने जग्गालाई ६०–७० लाख ऋण दिइयो । सय रुपैयाँ निष्काशन भएको शेयरलाई ३२ देखि ३५ सय ऋण दिइयो । छिमेकी मुलुकमा एक लाखमा पाइने सवारीसाधनलाई पाँच लाखदेखि करोडौं कर्जा प्रवाह गरियो । ६ दशकअघि ८० रुपैयाँ प्रतितोला रहेको सुनलाई लाखौं कर्जा दिइएको छ ।
यी चार वटै वस्तु विलासित हुन् । दलाली, माफियाहरुले यसको मूल्य बढाएका थिए । तर, यस्तो वस्तुमा लगानी गर्नुहुन्न भनेर बैंक, वित्तिय संस्थाले सोचेन । उल्टै लगानी गर्न हानाथाप भयो । अनि यी क्षेत्रमा मन्दी आउनासाथ बैंक होस् या वित्तिय संस्था समस्गामा पर्दै गए । जसको पहिलो असर चाँहि सहकारीमा पर्यो । त्यसपछि लघुवित्त, फाइनान्समा । अहिले बैंकमा देखिँदैछ ।
बैंक, वित्तिय संस्थाका कारण ऋणी र बचतकर्ता दुवै डुबेका छन् । आफ्नो स्वार्थका निम्ति यिनीहरुले जथाभावी लगानी गर्दा जनताको उठीबास भयो । अहिले मुलुकमा कुनै पनि राजनीतिक दलले जनयुद्ध गरेका छैनन् । तैपनि गाउँ गाउँबाट बैंक, वित्तिय संस्थाका सञ्चालक, अध्यक्ष र कर्मचारीहरुलाई लखेट्ने काम भइरहेको छ ? यो कसले र किन गरिरहेको छ त ?
यी संस्था ठग, चोर हुन् भनेर जनताले राम्रो बुझेका छन् । यो कुरा बुझ्नेबित्तिकै उनीहरुले बैंक, वित्तिय संस्था लखेट्न थालेका हुन् । गाउँ गाउँबाट यस्ता ठग संस्थाका हाकिमहरुलाई कालोमोसो र जुत्ताको माला लगाएर खेद्ने काम भइरहेको छ । बैंक, वित्तिय संस्थाप्रति जनआक्रोश बढ्दो छ । जनता न ऋण माग्न जान्छन् न बचत राख्न । भएको रकमसमेत निकालिरहेका छन् ।
यतिमात्र नभई बैंक, वित्तिय संस्था सञ्चालन गर्न कोही पनि आफ्नो घर भाडामा दिन मान्दैनन् । पहिल्यै यी संस्था सञ्चालनका निम्ति घर भाडामा दिएका धनीहरुसमेत घर खाली गराइदिन निरन्तर स्थानीय तह धाइरहेका छन् । यता, जनआक्रोश बढ्दै गएपछि यी संस्थाका सञ्चालक, अध्यक्ष र कर्मचारीहरु अचेल नचिनिने वेशमा हिँड्न थालेका छन् ।
पहिले संस्थाको लोगोसमेत भएको कोट, पेन्ट लगाएर हिँड्नेहरु अहिले साधारण कपडामा मुख छोपेर हिँडेको भेटिन्छ । बैंक, वित्तिय संस्थाहरुले हिजो जनता ठग्न देशभर शाखा विस्तार गरे, अहिले त्यही शाखा टाउको दुखाई बनेको छ । किनकि अहिले त कतै यी संस्थाको बोर्ड देख्नेबित्तिकै जनता तोडफोड र आगजनीमा उत्रिहाल्छन् ।
