‘संसारका मजदुर एक हौँ’ भन्ने नारा रहेको अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस आज पर्न गएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस ४ मे १८८६ मा शिकागोमा भएको हेमाकेर्ट मामलाको सम्झनामा मनाइने गरिन्छ ।
श्रमिकहरूले दैनिक रूपमा ८ घण्टा कार्य गर्ने वातावरणका लागि भनेर आन्दोलन गरेको स्थानमा अपरिचित १ जनाले गरेको बम प्रहारबाट धेरै व्यक्तिले ज्यान गुमाए । त्यस समयमा श्रमिकहरूका लागि कार्य अवधिको सुनिश्चितता रहेको थिएन र यही आन्दोलनपश्चात् श्रमिकहरूलाई ८ घण्टा काम, ८ घण्टा मनोरञ्जन र ८ घण्टा विश्राम भनेर श्रम क्षेत्रमा युगान्तकारी परिवर्तन ल्याइएको हो ।
आज विश्वका ८० भन्दा बढी राष्ट्रहरूमा सार्वजनिक बिदा हुन्छ भने कतिपय राष्ट्रहरूमा सामान्य रूपमा मनाइन्छ । त्यस्तै अमेरिकालगायतका केही मुलुकमा भने मजदुर दिवस अर्कै दिन मनाइन्छ । नेपालमा सन् १९६३ देखि अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवस मनाउँदै आइएको छ । तर २०६४ सालबाट मात्र सार्वजनिक बिदा दिन थालिएको हो । संसारभर श्रमिक दिवसलाई अलिकति समाजवाद र अलिकति कम्युनिजमसँग जोडेर पनि हेर्ने गरिन्छ ।
मानिस जन्मँदा खालि हात जन्मन्छ र मर्दा खालि हात नै जान्छ । बहुसङ्ख्यक मानिसहरू गरिब हुँदै जाने र मुठीभर मानिसहरू झन् धनी हुँदै जाने क्रम चलिरहेको छ । यसैगरी औँलामा गन्न सकिने देशहरूमा समृद्धिको पहाड चुलिँदैछ । नेपालजस्ता राष्ट्रहरू निरपेक्ष ढङ्गले झन् झन् बरबादीतिर जाँदैछन् । यस्तो किन हुन्छ ?
काल माक्र्सका विचारमा पूँजीवादभन्दा पहिलेका व्यवस्थाहरूमा श्रमजीवी वर्गबाट अतिरिक्त उत्पादनको शोषणका कारण कोही धनी र कोही गरीब हुन्छन् । पूँजीवादी व्यवस्थामा अतिरिक्त मूल्यको शोषणका कारण सीमित पूँजीपति वर्ग गरिबीको दुष्चक्रमा बाँच्न विवश हुन्छन् ।
प्रत्येक समाजको निश्चित आर्थिक आधार र त्यही आधारमा उभिएको सामाजिक संरचना र विचार हुने गर्दछ । नेपाली समाज पुरुषप्रधान रहेको छ । आर्थिक क्रियाकलाप तथा सम्पत्तिमा पुरुषलाई अग्रपङ्क्तिमा राख्ने गरिन्छ भने महिलाहरूलाई घरायसी काममा बढी सक्रिय भएको देखिन्छ ।
तर, महिलाहरू घरबाहिरका काममा सक्रिय छैनन् भन्ने चाहिँ होइन । कुनै पनि महिलाले घरबाहिर गएर श्रम गर्नुपर्दा उसले घरायसी कार्यलाई पनि सँगै लिएर जानुपर्ने बाध्यता रहेको छ । त्यस्तो अवस्थामा महिलालाई पुरुषको तुलनामा धेरै कठिन हुने गर्दछ ।
घरायसी काम गर्दा महिलाहरूले श्रमको मूल्य भने जति पाउँदैनन् । नोबेल पुरस्कार बिजेता अर्थशास्त्री अमत्र्य सेनले विकासका लागि पुरुष र महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा समानता हुनुपर्ने कुरालाई बढी जोड दिएका छन् । विकासको संवाहकको रूपमा रहेका विभिन्न स्वतन्त्रतामध्ये सामाजिक अवसरहरूमारू रुपमा उनले लिएका हुन् ।
आर्थिक समृद्धि पत्ता लगाउन प्रतिव्यक्ति आयको गणना गरिन्छ तर असमानता कुन स्तरमा छ यसले पत्ता लगाउन सहयोग नगर्न सक्छ । परिवारका सदस्यले कमाउने आय परिवारमै खर्च हुन्छ । यसै कुरालाई आधार मानेर परिवारमा सबैको समान जीवनस्तर कायम भएको हुन्छ नै भनेर आँकलन गर्न सकिन्नँ ।
यदि समाजमा महिलाहरूलाई पुरुषभन्दा कमसल ठानिन्छ या दोस्रो श्रेणीमा राखिन्छ भने परिवारको आयबाट हुने भरणपोषणमा पुरुषहरूको कब्जा बढी हुन्छ । त्यसैले समाजमा आय समनता हुन जति आवश्यक छ त्यो भन्दा बढी लैङ्गिक समानता हुन आवश्यक छ ।
लैङ्गिक असमानता छ भने प्रतिव्यक्ति आय जतिसुकै बढे पनि दोस्रो दर्जा ठानिएको लिङ्गका मानिसहरूले असमानता र अभाव भोगिरहेकै हुन्छन् । त्यसैले महिला श्रमिकको सशक्तिकरण नै समग्र समाजको समान आर्थिक उन्नति पहिलो शर्त हो ।
समाजमा रहेका हामी प्राणी जातिमा सर्वश्रेष्ठ प्राणी आफूलाई ठान्छौँ भने समाजमा रहेका श्रमिकहरूप्रतिको हाम्रो बुझाइ र दृष्टिकोण पनि सकारात्मक हुन जरुरी छ ।
अशिक्षित अनि अरु केही नजान्ने व्यक्ति मात्र श्रमिक हुन् र श्रमिकको काम कष्टपूर्ण र निकृष्ट श्रम मात्र हो भन्ने बुझाइलाई त्यागेर श्रमिक वर्ग राष्ट्र निर्माणको आधार हुन् भन्ने बुझ्न जरुरी छ । साहित्यकार पारिजातको ‘सिटी हलको बुढो ज्यामी’कथाले ६५ वर्षसम्म पसिनाको खोला बगाएर काम गर्ने हर्कबहादुरको अवस्थालाई चित्रण गरिएको छ ।
हर्कबहादुरले बनाएको सिटी हलमा हुने कार्यक्रम उनी आफैंले हेर्न पाउँदैनन् । सडक बनाउने हर्कबहादुर सडक आइपुग्न घण्टौँ हिँड्नुपर्दछ । भवन बनाउने हर्कबहादुरसँग आपÞm्नो घर हँुदैन । यस्तै अवस्थामा रहेका कयौ श्रमिक हर्कबहादुरहरू हाम्रो देशमा छन् ।
उनीहरूमा वास्तविक समानता कायम हुन जरुरी छ । श्रमको मूल्यले श्रमिक वर्गलाई सधैँ खुशी मिलोस् ।
