मेरो बसोबास मेची नदीको किनारमा छ । यसलाई हिजो आज मेचीनगर भनिन्छ । यो नगर नेपालको सुदूर पूर्वमा पर्छ । भारत हुँदै नेपाल प्रवेश गर्ने पूर्वको मुख्य द्वार हो यो ।
हुन त इलामको पशुपतिनगरबाट पनि नेपाल प्रवेश गर्न सकिन्छ । पशुपतिनगरको नाकाभन्दा यो नाका बढी व्यवहारमा छ । मेचीनगरको वडा नम्बर ६ मा छ मेरो घरवास । यो साविक वडा १० थियो हाल १० नम्बर वडा धुलाबारी सरेको छ । यो बजारलाई काँकरभिट्टा पनि भनिन्छ ।
मेचीनगर हुनुपूर्व काँकरभिट्टा गाउँ विकास समिति थियो । काँकरभिट्टा हुनुपूर्व आदर्श नकलबन्दा गाउँपञ्चायत थियो । पछि आदर्श भन्न छाडेर नकलबन्दा मात्र भन्न थलेको पाइन्छ । नकलबन्दाभन्दा माथि (उत्तरतिर) बाहुनडाँगी छ जुन यतिबेला मेचीनगरभित्रै पर्छ । दक्षिणमा ज्यामिरगढी छ यो पनि हाल मेचीनगरमै पर्छ । साविक धुलाबारी गाविस र काँकरभिट्टा मिलेर २०५३ सालमै मेचीनगर बनेको हो ।
धुलाबारी पश्चिममा पर्ने दुवागढी र धाइजन पनि यतिबेला मेचीनगरमै गाभिएका छन् । वरीपरीका सबै लालाबाला जनसङ्ख्या लिएर मेचीनगरले आफ्नो साम्राज्य बिस्तार गरेको छ । १ लाख १२ हजार आसपासको जनसङ्ख्या लिएर मेचीनगर इलामको सिमाना निन्दा सिरानदेखि त.......ल ज्यामिरगढीको मेची पारी गाउँसम्म फैलिएको छ ।
भूगोलको प्राकृतिक विविधता छ । वर्गीय विविधिताका सिँढीहरू पनि शृङ्खलाबद्ध छन् । जातीय विविधताका लागि यो नगर मुलुकमै नमूना नगर नै हो भने पनि हुन्छ । सांस्कृतिक रूपमा पनि मेचीनगरले आफूलाई समृद्ध ठान्छ । खुला सीमा, सहज आवतजावतका कारण व्यापार व्यावसायमा पनि मेचीनगरले होलोखुकुलो नै महसुस गरिरहेको छ । नेपाली राजनीतिमा पनि मेचीनगरको पहुँच उँचो छ ।
आज मेचीनगर जे देखिएको छ, हिजो यस्तो थिएन । हिजोभन्दा अगाडि जाने हो भने कुनैबेला मेचीनगर भन्ने शहरको अस्तित्व नै थिएन । अझ भनौं ‘मेची’ भन्ने शब्दको नै अस्तित्व थिएन । यो शब्द कसरी शुरु भयो ? यही सेरोफेरोमा यहाँ चर्चा गरिन्छ । जसले मेची नदी, मेची अञ्चल, मेची राजमार्ग हँुदै मेचीनगरजस्ता स्थानको प्रतिनिधित्व गर्दै आइरहेको छ ।
आज हामीसँग जे छ त्यो हिजो अर्कै स्वरूपमा थियो । हिजोको स्वरूप हिजोको हिजो अर्कै थियो । हिजोको पनि हिजो र त्यसको पनि हिजोको खोज भनेको इतिहासको खोज हो । इतिहासको खोज भनेको उत्पत्ति र उद्भवको खोज हो । यो उत्पत्तिको खोजमा, इतिहासको खोजमा ‘म’ कहाँ छु भन्ने कुरा नै ‘पहिचानको मुद्दा’ रहेछ ।
भीडमा आफूलाई खोज्नु, सामुहिक तस्बिरमा आफ्नो आकृति खोज्नु र इतिहासमा आफ्नो या आफ्नो वर्ग समुदायको उपस्थिति, योगदान र सम्मान खोज्नु नै पहिचानको खोज हो । यो खोजमा विश्वका सबै समुदाय कुनै न कुनै रूपमा क्रियाशील रहेका हुन्छन् । नेपालमा पनि यस्तो क्रियाशीलता पछिल्लो समय घनीभूत रूपमा देखिन थालेको छ । यो सामाज विकासको एक महत्वपूर्ण चरण पनि हो ।
यो बेला नेपालमा भएका जातजाति, वर्ग समुदायले आफूलाई खोजिरहेका छन् । यो खोज इतिहासतर्फ पनि छ र राज्यका अङ्गतर्फ पनि । आफू उभिएको धरातलमा आफ्नो स्थानको खोजी हुनु एक महत्वपूर्ण घटना हो । यतिबेला नेपालका मेचे जातिहरू यस्तै महत्वपूर्ण कार्यमा सक्रिय देखिएका छन् ।
बैशाख २३ गते पत्रकार सम्मेलन गरेर बैशाख २८ र २९ गते झापाको मेचीनगर १०, धुलाबारीमा प्रथम अन्तराष्ट्रिय बोडो मेचे साहित्य सभा २०७६ को आयोजना गर्ने जनाइएको छ ।
पत्रकार सम्मेलनमा मेचे बोडो साहित्य सभा नेपालका अध्यक्ष कमल मेचे र मेचे समाज शिवियारी आफात नेपालका अध्यक्ष रानलाल मेचेले कार्यक्रमको उद्देश्य र औचित्य बताएका थिए । मेचे समुदायको ठुलो चाड बैसागु बथरको अवसरमा नेपाल र भारतमा रहेका सबै मेचे बोडो जातिहरूको भाषिक, सांस्कृतिक तथा साहित्यिक भेलाका रूपमा यो कार्यक्रमको आयोजना भएको थाहा भयो ।
बैशाख २८ र २९ गते धुलाबारीमा हुने यस कार्यक्रममार्फत् मेचे बोडो जातिले आफ्नो भाषा संस्कृतिको जगेर्नाका लागि विविध कार्यक्रम गर्दैछन् । विभिन्न विद्वानहरूसँग अन्तरक्रिया, छलफल र बहसहरू गर्दैछन् । मेचेहरूको उत्पत्ति र विकासका बारेमा विमर्श गर्दैछन् ।
हामीले पनि मेचे जातिका बारेमा बहुआयामिक पक्षहरू थाहा पाउने अवसर प्राप्त गर्नेँछौं । मेचे जाति र हाम्रा लागिसमेत यो कार्यक्रम एक महत्वपूर्ण घटना हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।
को हुन् मेचे ? कहाँबाट आए ?
सामान्य बुझाइमा भारतको आसाम राज्यमा भएका बोडो जातिलाई नेपालमा मेचे भनिएको भन्ने छ । कतिपयले मेचे र बोडो एउटै जाति हो पनि भन्छन् । बोडोलाई बोदो वा बोरो पनि भन्ने गरिएको पाइन्छ । कतिपयले मेची नदी आसपास बस्ने भएकाले मेचे भनिएको हो भन्ने तर्क पनि गरेका छन् । मेची नदी आसपास बसेका कारण मेचे भएका हुन् या मेचे बसेको कारण मेची नदी भएको हो ? यो खोजको विषय बनेको छ । यसका लागि आधारभूत रूपमा मेचे को हो र यो जाति कहाँबाट आयो भन्ने विषयबाट छलफल शुरु गर्नुपर्छ जस्तो लाग्छ । यस सन्दर्भमा धेरै विद्वानहरूले मत व्यक्त गरेका छन् ।
जुनसुकै शब्दको उत्पत्ति, इतिहास र अर्थ अलगअलग हुन्छ । मेचे शब्दको पनि आफ्नै इतिहास र अर्थ रहेको पाइन्छ । नेपाली बृहत शब्दकोषमा ‘मेची अञ्चल अन्तर्गत झापा जिल्लामा बस्ने एक जाति’ भनिएको छ । विकिपिडिया विश्वकोषमा ‘पूर्वी तराईको झापा जिल्लाका आदिवासी मध्ये मेचे एक हुन् । परापूर्वकालमा मेची खोला र कनकाई नदीका बीचमा बस्ने भएकाले यिनीहरूलाई मेचे भनिएको हो’ भनिएको छ ।
एक थरी विद्वानले मेचे शब्द संस्कृत शब्द ‘म्लेच्छ’ बाट आएको हो भनेका छन् । केही विद्वानहरूका अनुसार प्राचीनकालमा आर्य कुलका मानिसले अनार्य कुलका मानिसलाई ‘म्लेच्छ’ शब्द प्रयोग गर्ने गर्थे । यही म्लेच्छ शब्द अपभं्रश हुँदै मेच्छ भएको र मेच्छ नै पछि मेच भएको हो भन्ने गरिन्छ । नेपाली जनजिब्रोमा ‘ए’ प्रत्यय लगाएर शब्द बनाउने चलन अनुसार कोचबाट कोचे र मेचबाट मेचे भएको भन्ने तर्क पनि छ । यो तर्कले रामप्रसादलाई रामे, धनबहादुरलाई धने भनेजस्तै मेचलाई मेचे भनिएको हुन सक्छ ।
केही इतिहासकार तथा विद्वानहरूले विभिन्न खोज अनुसन्धान पछि मेचे र राजवंशीको पुर्खा एउटै हो पनि भनेका छन् । बोडो सम्बन्धी खोजकर्ता जे.डि. अन्डरसनले बोडो इन्साइक्लोपेडिया अफ रिलिजन एन्ड इथिक्स नामक पुस्तकमा मेचे र राजवंशीका पुर्खाका बारेमा उल्लेख गरेका छन् । ‘मेच’ (मेचे) वा म्लेच्छ बोदोहरू आर्यन बङ्गाली परिवारका छिमेकी हुनाले पश्चिम बङ्गालका बङ्गालीहरूद्वारा दिइएको नाम हो । जसको अर्थ जङ्गली, असभ्य, वा वेल्स देशबासी हुन्छ ’ (जे.डि. अन्डरसन) ।
शुरुमा अनार्यहरूका लागि मात्र प्रयोग भएको यो शब्द कालान्तरमा मेचे जातिलाई जनाउन प्रयोग गर्न थालिएको देखिन्छ । मेचे र राजवंशीलाई एकै पटक जनाउने शब्दका रुपमा मेचे कोचे शब्दको प्रयोग हुने गरेको छ । यस सन्दर्भमा झापाका पुराना पत्रकार एलएल शर्माले २०५२ तिर प्रकाशित गरेको मेचे संस्कार र परिचयसम्बन्धी आफ्नो लेखमा पनि मेचे र कोचेको बारेमा उल्लेख गरेका छन् । उनले शोधमूलक चौमासिक पत्रिका प्रज्ञामा भनेका छन्, ‘आसामतिर ठूलो (जेठा) लाई बोडो भन्दछन् ।’ कोच (राजवंशी) भन्दा मेच जेठो (ठूलो) भएकाले मेचेलाई आसामतिर बोडो भनिएको भन्ने तर्क पनि छ ।
मेचे र कोचेबीचको समानताका बारेमा मेचे इतिहास र संस्कृति पुस्तकका लेखक सन्तलाल मेचे पनि स्वीकार्छन् । सन्तलाल भन्छन्, ‘मेचे र राजवंशी महिलालाई एकै ठाउँ राखेर हेर्ने हो भने छुट्याउन केही अप्ठेरो हुन्छ । मेचे र राजवंशीको पहिरन तथा शारीरिक बनावटलाई दाँज्दा समरूपता देखिन्छ’, मेचे इतिहास र संस्कृति,२०६८ ।
मेचे जातिसम्बन्धी खोज अनुसन्धान गर्ने विद्वानहरूमध्ये फ्रान्सिस् बुचानन हामिल्टनले मेचे र धिमाल जाति एकै किसिमका हुन् भन्ने तर्क गरेका छन् । उनले यो जाति कामरूप सीमाक्षेत्रका भएको बताएका छन् । यता पौराणिक कथाहरूमा पनि ‘म्लेच्छ‘ शब्दको प्रयोग भएको पाइन्छ ।
डा. स्वामी प्रपन्नचार्यले प्राचीन किरात इतिहास नामक पुस्तकमा म्लेच्छ र किरात शब्द पर्यायवाची शब्दका रूपमा प्रयोग भएको उल्लेख गरेका छन् । उनले रामायाण महाभारत, लिङ्ग पुराण आदिमा किरातहरूलाई म्लेच्छ भनेर पुकार्ने गरेको उल्लेख गरेका छन् । इतिहासकार बाबुराम आचार्यले अमरकोषमा ‘म्लेच्छ’ शब्दको प्रयोग गरेका छन् ।
धेरै विद्वानहरूको ‘म्लेच्छ’ बाट अपभ्रंश हुँदै मेच (मेचे) शब्द बनेको हो भन्ने कुरामा विश्वास गर्छन् । इमानसिंह चेम्जोङले ‘किरात साहित्यको इतिहास’ नामक पुस्तकमा लिम्बू, खम्बू र मेचे जातिहरू चीनबाट तिब्बत हुँदै नेपाल आएको उल्लेख गरका छन् । उनीहरू नेपालबाट भारतको मैदानमा पुगे । उनीहरूमा रेशमबाट कपडा बुन्ने इलम थियो । उनीहरू रेशमलाई किरेत भन्थे । रेशमको व्यापारीलाई किरेती भन्थे । उनीहरूले रेशमका कीराहरू साथै ल्याएका थिए ।
हिमालय पहाडबाट तराईमा झरी रेशमको खेती र उद्योग गर्न थाले । तराईमा औधी गर्मी भएकाले लिम्बू र खम्बू पहाडतिरै गए भने मेचे चाहिँ खुला मैदान र नदी किनारतिर लागे । पूर्वी नेपालका ठूला खोला हालको कोशी, कनकाइ, मेची नदीका किनार र ब्रह्मपुत्र आसपास गई बसोबास गर्न थाले भनेका छन् ।
केही विद्वानहरूले मेचे जातिलाई इन्डो–चाइनिज पनि भनेका छन् । ती विद्वानहरूले मेचे जातिलाई होजाइ, कछारी, कोची, मोदाई, फुल्गोरिया, हेरमिया, धिमाल राभाहरूसँग नजिकको सम्बन्ध रहेको बताएका छन् । शास्त्रदत्त पन्थका अनुसार जसरी धिमाललाई पूर्वी पहाडका लिम्बूका सन्तान भनिन्छ, उसैगरी मेचेलाई पूर्वी पहाडका राईका खलक मानिन्छ, (शास्त्रदत्त पन्थ÷झापाका आदिवासी) ।
‘राई, लिम्बू र याख्खाबाहेक झापा जिल्लाको मेचे–बोडो र कोचे–राजवंशीहरूका पुर्खासमेत एकै हुन् भन्ने पनि धेरै राईहरूको विश्वास छ,’ (डोरबहादुर विष्ट÷सबै जातको फूलबारी)
मेचे जाति र मेची नदीको सम्बन्ध
कसैकसैले मेची नदी किनारमा बसोबास भएकाले यिनीहरूलाई मेचे भनिएको हो भन्ने तर्क पनि गरेका छन् । तर, तथ्यहरू अध्ययन गर्दा र माथि उल्लेख गरिएको म्लेच्छ शब्दबाट नै मेचे शब्द बनेको तर्कलाई मान्ने हो भने हालको मेची नदीको नामकरण नभइकनै परापूर्वकालदेखि नै मेचे जातिको अस्तित्व रहेको देखिन्छ । यो जाति खोला किनारमा बस्न रुचाउने जाति हो । सिकार गर्न र माछा मार्न सजिलो हुने भएकाले पनि यिनीहरूले खोला नदी छेउ खोजेको हुनुपर्छ ।
नेपालको इतिहासमा मेची नदीको नामको उल्लेख पहिलो पटक प्रतापसिंह शाहको पालामा भएको पाइन्छ । त्यसभन्दा अघि यो नदीलाई के भनिन्थ्यो भन्ने उल्लेख छैन । मेची नदीलाई नेपालको सीमामा मात्र मेची नदी भनिने गरेको छ ।
केही विद्वानहरूले मेचे बसोबास गरेको क्षेत्रबाट बग्ने नदी भएकाले यसलाई मेची भनिएको भनेर तर्क गरेका छन् । नदीहरूको नाम सामान्यत स्त्रीलिङ्गी हुने भएकाले मेचेको स्त्रीलिङ्गी मेची भएको भन्ने तर्क उनीहरूको छ । प्रथम अन्तर्राष्टिय बोडो मेचे साहित्य सभा आयोजक समितिका अध्यक्ष कमल मेचेकी आमाको नागरिकतामा धनेश्वरी मेची लेखिएको छ ।
मेची नदी मात्र नभएर कनकाई, कोशी नदी समेत मेचे कोचेको नामबाट नामकरण भएको भन्ने तर्क आउन थालेको छ । मेचे कोचे अगुवाहरूसँगको कुराकानीका आधारमा कोशी नदी आसपास कोचहरूको ठूलो बसोबास थियो । पछि उनीहरू त्यहाँबाट विभिन्न कारणले पलायन हुँदै पूर्व दक्षिण बसाइँ सरे । कोचहरूको बसोबास भएकाले यो नदीको नाम कोची भएको र पछि कोची अपभ्रंश भई कोशी भएको भन्ने किंवदन्ती छ ।
त्यस्तै चार कोशे झाडीलाई पनि पहिले कोचहरूको बसोबास भएको जङ्गल अर्थात् कोचे झाडी भनिने गरेको थियो भन्ने तर्क छ । हुन त कोशांै लामो र ठूलो भएकाले कोशी नदी या कोशे झाडी भनिएको भन्ने तर्क पनि छ ।
यता कनकाई नदी पनि मेचे भाषाको ‘खोनखाई दैलाम‘ बाट बनेको भन्ने भनाइ छ । मेचे भाषामा खोनखाई भनेको माछा टिप्ने ठाउँ र दैलाम भनको खोला भन्ने अर्थ लाग्छ । पछि त्यही खोनखोइ अपभ्रंश भई कनकाइ भएको भन्ने तर्क छ ।
मेचीनगर नगरपालिकाका कार्यपालिका सदस्य तथा मेचे नेता पूर्ण मेचेका अनुसार कुनै बेला झापाको कनकाई नदीदेखि मेची नदीसम्म मेचे जातिहरूको बाक्लो बसोबास थियो ।
मेचीनगरको वडा नम्बर १ मा रहेको मेचे डाँगीमा कुनै समयमा मेचेहरूको ठूलो बस्ती थियो । पछि नेपाल एकीकरण हुने क्रममा सरकारका मान्छे आए भन्ने भएपछि रातारात मेचेहरू ठाउँ छाडेर भागेको त्यहाँका पुराना बसोबासीहरू बताउँछन् । झापामा रहेका विभिन्न स्थानहरूको नाम मेचे भाषाबाटै राखिएको देखिन्छ । जस्तै खुदुनावारी, ज्यामिरगढी, दुवागढी (दवा अर्थात् बडर), बाबारी जलथल, आदि स्थानहरू मेचे भाषाबाटै नामकरण भएको देखिन्छ ।
यसरी हेर्दा मेचे जातिहरू पूर्वी नेपालमा परापूर्वकालदेखि बसोबास गर्दै आएको बुझ्न सकिन्छ । मेची नदीको नामकरण हुनु पूर्वबाटै मेचे समुदायको अस्तित्व देखिएकाले मेची नदी मेचे जातिकै नामबाट नामकरण गरिएको हो भन्न सक्ने आधार देखिन्छ । मेची नदीकै नाममा अञ्चलको नामकरण भएको बुझिन्छ । त्यसैगरी, मेचीनगरको नाम पनि यही नदीकै नामबाट राखिएको बुझ्न सकिन्छ ।
यस सन्दर्भमा सन्तलाल मेचे आफ्नो पुस्तक मेचे इतिहास र संस्कृतिमा लेख्छन्, ‘प्राचीन समयमा मेचे समुदायले आजको वर्तमान मेची नदीको छेउछाउमा बसोबास बनाए र बाहिरी आगन्तुकहरूले मेचे बसोबास गरेको छेउको नदीको नाम मेची नदी भन्न थाले ।’ संविधान सभा सदस्य तथा मेचीनगरका प्रथम नगर प्रमुख रविन कोइराला मेचीनगरको नामकरणको सन्दर्भमा यसो भन्छन्, ‘मेची नदीलाई नै आधार बनाएर मेचीनगरको नामकरण भएको हो । मेची नदीको नामकरण चाहिँ मेचे जातिबाट भएको हो भन्ने तर्क मैले पनि सुनेको हुँ । थप अध्ययन गर्न बाँकी छ ।’
मेचे जातिहरूले आफ्नो इतिहास र अस्तित्वको खोजमा यो विषय उठान गरिरहेका छन् । यसबाहेक कसैको कुनै अर्को तर्क भए आसन्न अन्तर्राष्टिय बोडो मेचे साहित्य सम्मेलनमा चर्चा होस् । खुला विमर्श र इतिहासमाथि आलोचनात्मक विश्लेषण हुन जरुरी छ । तथ्यका आधारमा मेचेहरूले आफूलाई अघि ल्याइरहेका छन् ।
मेचेहरूले आफूलाई ‘प्रथम नागरिक’ दाबी गरिरहेका छन् । आदिवासी, जनजाति या मूलवासीहरूले यो विषयमा गम्भीर छलफल गर्न जरुरी छ । यो आलेख तयार पार्न सहयोग गर्नुहुने मेचे जातिका अगुवाहरू तथा सम्मेलन आयोजक समितिका कार्यकारी अध्यक्ष रोनलाल मेचे, वीरेन मेचे, कमल मेचे, नरेन्द्र मेचे, रोशनी मेचे, सञ्जय मेचे, गंगाप्रसाद मेचे, विनोद मेचेलगायत सम्पूर्णमा हार्दिक धन्यवाद व्यक्त गर्दछु ।
आलेखका लागि सन्दर्भ सामग्रीको रूपमा सन्तलाल मेचेद्वारा लिखित मेचे इतिहास र संस्कृति पुस्तक र उल्लेखित सामग्रीलाई लिएको छु । सहयोगी सबैलाई साधुवाद । अन्त्यमा मेचेहरूको महान पर्व बैसागु बथरको अवसरमा हार्दिक शुभकामना ।
