अङ्ग्रेजी महिनाको मे १७ मा उच्च रक्तचाप दिवस संसारभर मनाइन्छ । यसै क्रममा ‘नो योर नम्बर’ अर्थात् आफ्नो रक्तचापको अङ्क थाहा पाइराखौँ भन्ने नाराका साथ यो दिवस मनाइयो । एक दिने कार्यक्रमले यो बढ्दो जनस्वास्थ्य समस्याको आवाज पक्कै पनि बुलन्द गर्न सक्दैन । तर विगत ३ वर्षदेखि हरेक वर्षको मे महिनाभर सञ्चालन हुने ‘मे मिजरमेंट मन्थ रक्तचाप मापन अन्तर्राष्ट्रिय अभियान’ले भने आवाज बुलन्द गर्ने बाटोमा सफलता प्राप्त गर्दै गएको छ ।
विश्वका १ सय भन्दा बढी देशमा सञ्चालित यो अभियानको अग्रपङ्तिमा नेपाल उभिएको विभिन्न तथ्याङ्कले देखाउँदैछ । नेपालकै कुरा गर्दा सीमित स्रोत र साधनका बाबजुद कयौँ स्वयम्सेवी मनहरू यो अभियानमा सक्रिय छन् । प्रदेश १ ले पनि १४ वटै जिल्लमा यो कार्यक्रमको सञ्जाल फैलाउने उद्देश्यका साथ काम गरिरहेको छ । उच्च रक्तचापको बारेमा केही जानकारी राखौँ ।
१. रक्तचाप भनेको के हो ?
मुटुबाट बाहिरिने रगतद्वारा रक्तनलीमा परेको चापलाई रक्तचाप भनिन्छ । ठिक्क रक्तचाप भनेको १२० ÷८० हो ।
२. उच्च रक्तचाप भनेको के हो ?
१८ वर्षभन्दा माथिका मानिसमा यदि माथिल्लो ब्लड प्रेसर (सिस्टोलिक) १४० अथवा त्यसभन्दा बढी र तल्लो (डायस्टोलिक) ब्लड प्रेसर ९० वा त्यसभन्दा बढी पुगे उच्च रक्तचाप भएको मानिन्छ ।
३. उच्च रक्तचापको अवस्था कस्तो छ ?
अनुसन्धानहरूले देखाएअनुसार प्रत्येक ५ जना वयस्क व्यक्तिमध्ये १ जनामा उच्च रक्तचाप पाइएको छ । स्ट्रोक र मुटु रोगले हुने मृत्युको ५० प्रतिशत कारण उच्च रक्तचाप हो । उच्च रक्तचापको कारण भने करिब १० प्रतिशत बिरामीमा मात्रै पत्ता लाग्ने गर्छ ।
४. उच्च रक्तचापको जोखिम कसकसलाई बढी हुन्छ ?
चुरोट पिउने, धेरै रक्सी सेवन गर्ने, शारीरिक क्रियाकलाप पटक्कै नगर्ने, धेरै चिल्लो खाने, धेरै नुन खाने, अत्यधिक मोटोपन हुने, धेरै तनाव लिने, परिवारमा उच्च रक्तचाप भएका व्यक्तिहरूमा उच्च रक्तचापको जोखिम बढी हुन्छ ।
५. उच्च रक्तचाप भएको चिन्ने आधार केके हुन् ?
उच्च रक्तचाप भएको व्यक्तिमा टाउको दुख्ने, झुम्म पार्नेजस्ता लक्षण देखा पर्न सक्छन् तर ९० प्रतिशतमा कुनै पनि लक्षण नदेखिने हुन्छ ।
६. उच्च रक्तचापको उपचार किन गर्नुपर्छ ?
उच्च रक्तचापको समयमा उपचार गर्दा हर्टअट्याक, मस्तिष्क स्ट्रोक, मृगौलाको समस्या, अन्धोपन हुने जोखिम अत्यन्तै कम भएर जान्छ ।
७ उच्च रक्तचाप हुने सम्भावना कम गर्न वा भएका व्यक्तिमा हुन सक्ने जटिलता कम गर्न केके उपाय अपनाउन सकिन्छ ?
जीवनशैलीलाई परिवर्तन गर्दै लान चुरोट सेवन कम गर्दै पूर्ण रूपमा बन्द गरौँ । रक्सी र चिनीजन्य पेय पदार्थ बन्द गरौँ । खानामा नुनको प्रयोग कम गरौँ । धेरै चिल्लो खान बन्द गरौँ । मासुजन्य परिकारको सेवन कम गरौँ । तनाव नलिऔँ र भएमा बिस्तारै कम गर्दै लगाँै । शारीरिक तौल नियन्त्रण गरौँ । नियमित शारीरिक व्यायाम गराँै । हरियो सागपात र पहँेलो फलफूलको सेवन गरौँ । पानीको सेवन प्रशस्त गरौँ । एकै चोटी धेरै खाने भन्दा थोरैथोरै खाने बानी बसालौँ ।
८ के उच्च रक्तचापको औषधी आफैँ सेवन गर्नुहुन्छ ?
उच्च रक्तचापको लागि जथाभावी औषधी सेवन गर्दा र चिकित्सकको परामर्शबिना औषधी छोड्दा गम्भीर समस्या निम्तिन सक्छ ।
९. के धामी, झाँक्री, जरा बुटाले उच्च रक्तचाप निको हुन्छ ?
यसले त बरु स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पारी मृत्यु पनि गराउन सक्छ ।
१०. पोस्चुरल हाइपोटेन्सन भनेको के हो ?
कसैलाई लो ब्लड प्रेसर छ र केहीबेर सुतेर वा बसेर अचानक उभिँदा टाउको हलुका हुने वा रिंगटा लाग्ने भएमा ‘पोस्चुरल हाइपोटेन्सन’ भएको हुन सक्छ । यो समस्या मधुमेह रोगी र रक्तचापको औषधी खाइरहेको व्यक्तिमा बढी हुन्छ । वृद्धहरूमा पनि यो समस्या बढी देखिन्छ । यस्तो भएमा औषधी वा यसको मात्रा परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन सक्छ ।
(डा.पराजुली मे मिजरमेन्ट मन्थ रक्तचाप मापन अन्तर्राष्ट्रिय अभियानका प्रदेश १ संयोजक हुन् ।)
प्रमुख, सामुदायिक अनुसन्धान तथा विकास कार्यक्रम विभाग
विराट मेडिकल कलेज शिक्षण अस्पातल, मोरङ, नेपाल
