पृष्ठभूमिः

जापनिज इन्सेफ्लाइटिस विषाणुजन्य, पशुपंक्षीको संलग्नतामा मानिसमा सर्ने रोग हो । यो एकै मौसम अनि एउटै क्षेत्रमा बढी देखिने गर्छ । त्यति हुँदाहुँदै पनि चिकित्सा विज्ञानको आधुनिक युगमा पनि यो रोगलाई नियन्त्रण गर्न गाह्रो पर्ने गरेको पाइन्छ ।

लामखुट्टेले यो रोग ओसारपसार गर्ने गरेको पाइन्छ । पशुमा भने जङ्गली फिरन्ते चराहरू त्यसमा पनि हाँस प्रजातिले सार्ने गर्छ । सुँगुुर प्रजातिको जनावर यस रोगको भाइरसमा रोग क्षमता वृद्धि गर्न उत्तेजित गर्न मद्दत गर्ने जनावर हो । मानिसमा यो रोग दुर्घटनावश देखिने मात्र हो ।

कमुलेकस प्रजातिको लामखुट्टेले टोकेपछि लाग्ने यो रोग मुख्यतया ग्रामीण तथा नगरोन्मुख क्षेत्रमा बढी पाइन्छ । खेतीपाती गरिने तथा सुँगुर बङ्गुरका साथै अन्य पशुहरूको सङ्गतमा लामखुट्टेले आफ्नो वंश वृद्धि गराउँछ । त्यस्ता ठाउँमा यो रोग बढी मात्रामा देखिन्छ । यो रोग बिरामी मानिसबाट अर्को मानिसमा सर्दैन । रोग सुषुप्त तथा प्रत्यक्ष लक्षणसहित प्रस्तुत हुने हँुदा रोग सजिलै छुट्याउन सकिन्नँ । यो रोगले १५ वर्ष मुनिका मानिसलाई बढी मात्रामा सङ्क्रमण गर्छ ।

विश्व भूगोलमा यो रोग तीन क्षेत्रमा देखिएको पाइन्छ । जसअन्तर्गत १) चीन तथा कोरिया प्रायद्वीप २) भारतीय उपमहाद्वीप अन्तर्गत भारत, बङ्गलादेशका केही भाग, नेपालको तराई क्षेत्र तथा श्रीलङ्का ३) दक्षिणपूर्व एशियाका देश बर्मा, थाइल्याण्ड, कम्बोडिया, लाओस, भियतनाम, मलेसिया, इन्डोनेशिया । यसबाहेक कहिलेकाहीँ जापान, ताइवान, सिङ्गापुर, हङकङ र पूर्वी रसियामा देखिएको पाइन्छ ।


यो रोगको इतिहासः

यो रोगको जीवाणु सर्वप्रथम सन् १९३३ मा जापानमा मृत्यु भएको बिरामीको शव परीक्षणको क्रममा उसको मष्तिष्कमा रहेको तथ्य पाइन्छ । भारतमा १९५५ मा तामिलनाडु राज्यको भेल्लोरमा यो रोगको बिरामी पहिलो पटक भेटिएको पाइन्छ । त्यसपछि १९८० को दशकमा यसको प्रकोप भारतका अधिकांश प्रान्तहरूमा फैलिएको देखिन्छ ।

नेपालमा भने सन् १९७८ मा सर्वप्रथम रुपन्देही जिल्लाको भैरहवामा यो रोग देखा परेको थियो । त्यसयता वर्षेनी बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर, दाङ, कपिलवस्तु क्षेत्रमा वर्षायाममा यो रोग देखिने गरेको छ ।

काठमाडौं उपत्यकामा पनि यो रोगका बिरामी देखिन थालेका हुनाले स्वास्थ्यकर्मी चनाखो हुनुपर्ने भएको छ ।


रोग लाग्दाको स्थितिः

यो रोग प्रमुख तीन कारणले बिरामीमा प्रकट हुने गर्दछ ।

१) प्रारम्भिक अवस्था, सुषुप्त अवस्था,

२) तीक्ष्ण मस्तिष्कजन्य लक्षणसहिताके अवस्था,

३) अन्तिम अवस्था


समग्रमा जापनिज इन्सेफ्लाइटिस रोग देखिँदाको स्थितिमा समग्र समुदायमा देखिने लक्षणहरू यसप्रकार छन् ।

ज्वरो आउनु, जीउ अररो हुनु, टाउको दुख्नु, वाकवाकी लाग्नु, अन्तमा बान्ता हुनु । यो अवस्था १ देखि ६ दिनसम्म रहन सक्छ । तथापि यो अवस्था रोगको जीवाणु प्रवेश गरेको २४ घण्टाभित्र वा १४ दिनपछि देखिन सक्छ ।

रोगको दोस्रो चरणमा तीक्ष्ण मस्तिष्कसम्बन्धी लक्षणा देखिन सक्छ । जसअनुसार जीउ काँप्ने, बेसुर हुने, बेहोश हुने, पूर्ण बेहोश हुने, घाँटी अररो हुने, मांसपेशी कडा हुने, आँखा, जिब्रो, आँखाका परेली तथा आँखामा कम्पन हुने, हिँड्दा खुट्टा लरबरिनेजस्ता लक्षणसहित बोली लरबराउन सक्छ ।

बिरामी अन्तिम अवस्थामा पुग्दा मस्तिष्कको स्थायी क्षति हुन पुगेमा बिरामीमा देखिने लक्षण भनेको मानसिक सन्तुलन बिग्रने, मांसपेशीमा कुनै स्पन्दन नहुने हुनुका साथै बिरामी लुलो लङ्गडोे हुन पनि सक्छ ।

बोली लरबराउने, छिनछिनमा बेहोस हुने र छिनछिनमा होश आउने अनि अप्रत्याशित व्यवहार गर्न पनि सक्छ । जसको उपचार गरी सुधार्न सकिन्नँ न त बिरामीले मृत्युवरण नै गर्न सक्छ ।


यो रोग अरु कुनै रोगसँग छुट्याउनुपर्छ कि ?

१) मस्तिष्कको मलेरिया

२) सामान्य मस्तिष्क ज्वरो

३) ज्वरो आउँदा शरीर काँप्ने

४) रेबिज रोग

५) मस्तिष्कलाई असर पार्ने कुनै किसिमका विषाक्ति


रोग निदान कसरी गर्न सकिन्छ ?

बिरामीको रगत तथा मस्तिष्क र मेरुदण्डमा पाइने स्राबको प्रयोगशाला परीक्षण मात्र गरिने हो भने रोग पहिचान शुरुमै गर्न सकिन्छ ।


उपचार

यो रोगकै पूर्ण उपचार त हालसम्म उपलब्ध छैन । तथापि बिरामीलाई शुरुकै अवस्थामा सहयोगी उपचार दिने हो भने केही हदसम्म बिरामीलाई बचाउन पनि सकिन्छ ।


रोकथामका उपाय के गर्न सकिन्छ ?

१) जति चाँडो रोगको पहिचान हुन्छ त्यति चाँडो सहयोगी उपचार गर्ने,

२) लामखुट्टे प्रजनन् हुने स्थान न्यून गर्ने, मानिस तथा लामखुट्टेबीचको सम्पर्क न्यून गर्ने तथा वयस्क लामखुट्टे नियन्त्रण गर्ने ।

३) जोखिममा पर्न सक्ने समुदायका उमेर समूहका व्यक्तिमा रणनीतिक रूपमा यो रोगविरुद्ध बेलैमा खोप लगाउने ।

लामखुट्टेको वंश वृद्धि नियन्त्रणको लागि केही उपायहरू अपनाइएको तथ्य भेटिन्छ । जसअनुसार व्यवस्थित सिँचाइ सुविधा भएका क्षेत्रमा धानखेतमा पानी सुकाउने । धान लगाउने क्षेत्रमा निमका रुख लगाउने वा निमको रुखबाट उत्पादन भएका पात, पिना, धान खेतमा हाल्ने । धान खेती गरिने ठाउँमा माछा पनि पाल्ने हो भने लामखुट्टेको नियन्त्रण र वंश वृद्धि नियन्त्रणमा सहयोग पुग्छ ।


यसबाहेक यो रोग लगाउन तथा प्रसार गर्न सुँगुर प्रजातिका जनवारको महत्वपूर्ण भूमिका हुने हुँदा यो प्रजातिका जनावरको व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । धानबाली भएको क्षेत्रबाट यिनको उपस्थिति हटाउने हो भने पनि रोगको प्रकोप न्यून गर्न सकिन्छ । सुँगुर प्रजातिलाई पनि बेलैमा खोप दिने हो भने रोगको प्रसार न्यून गर्न सकिन्छ ।


मानिसमा यो रोग लाग्न नदिन रोकथामका उपाय के गर्न सकिन्छ ?

रोग स्थापित क्षेत्र जहाँ प्रत्येक वर्ष रोग देखा परी मानिस प्रभावित हुने गर्छ ती क्षेत्रमा बेलैमा यो रोगविरुद्धको खोप लगाउने हो भने रोग देखा परेपछि उपचारमा लाग्ने खर्च न्यून हुनुका साथै ज्यान जाने बिरामीको सङ्ख्या न्यून गर्न सकिन्छ । रोग फैलिएपछि एक पटक लगाएको खोपको कुनै औचित्य रहने छैन, त्यो त झारा टारेको मात्र हुनेछ ।


यो रोग नियन्त्रण गर्ने के गर्नेः

१ वर्षभन्दा मुनिका बालबालिकाहरूमा यो खोप प्रयोग नगर्ने । १ देखि २ वर्षको उमेरमा निम्न तालिकाअनुसार खोप लगाए प्रभावकारी हुन्छ । १ वर्ष उमेर पुगेका बालबालिकालाई पहिलो खोप, त्यसको १ महिनापछि दोस्रो अनि दोस्रो खोप लगाएको ६ महिनापछि तेस्रो खोप दिनुपर्छ । त्यसपछि चौथो वर्ष, आठौं वर्ष र एघारौं वर्षमा नियमित खोप दिने हो भने यो रोगबाट सुरक्षित हुन सकिन्छ ।

सन् १९४८ ताका जापानमा फैलिएको यो रोगलाई नियन्त्रण गर्न सन् १९६८ मा गरिएको यही रणनीतिक खोप कार्यक्रमले हालसम्म जापानीहरू यो रोगबाट सुरक्षित छन् । नेपालमा भने रोग लागेपछि वर्षको एक पटक खोप लगाइन्छ ।


कहिले घाम लाग्ने अनि कहिले पानी पर्ने मौसम लामखुट्टेको वंश वृद्धिका लागि अनुकूल मानिन्छ । अहिलेको मौसम यस्तै किसिमको छ । त्यसैले सचेत हुनु जरुरी छ ।