झापाको दक्षिणपश्चिमी क्षेत्रमा पर्ने गौरीगञ्ज गाउँपालिकाको खजुरगाछी बजारमा रहेर देशकै पुरानो सामुदायिक पुस्तकालयको रूपमा परिचित त्रिभुवन आदर्श पुस्तकालय विगत लामो समयदेखि सङ्कटमा परेको छ ।
वि.स. २०११ सालमा भक्तबहादुर कर्णेलले स्थापना गरिदिएको खजुरगाछी बजारभित्र रहेको त्रिभुवन आदर्श पुस्तकालय स्रोत साधन भएर पनि सङ्कटमा परेको हो । त्रिभुवन आदर्श पुस्तकालय स्थापना गर्न साहित्यकार दौलतविक्रम विष्टको पनि योगदान रहेको जानकारहरू बताउँछन् ।
उतिबेला भीमप्रसाद चौधरीले निःशुल्क रूपमा दिएको जग्गामा अवस्थित खजुरगाछी बजार साहित्यकार दौलतविक्रम विष्ट लामो समय बसोबास गरी साहित्य साधना गरेको ठाउँ पनि हो ।
२ कोठामा मात्र सञ्चालनमा रहेको पुस्तकालयको भवन समेत जीर्ण बन्दै गएको छ । हाल पुस्तकालयमा काठका ४ वटा ¥याक र ३ वटा दराजमा रहेका पुस्तक दर्ता खाता देखाउँदै हिन्दी, नेपाली र अङ्ग्रेजीका गरी ४ सय ९ वटा पुस्तकहरू दर्ता रहेको पुस्तकालयकी कर्मचारी सरिता घिमिरे बताउँछिन् । उनका अनुसार पुस्तकालयमा ७ हजार ७ सय १३ पुस्तक छन् ।
पुस्तकालयमा आफूले कर्मचारी भएर काम गरेको ५ वर्ष भएको भन्दै घिमिरेले यी ५ वर्षमा एउटा पनि पुस्तक नथपिएको बताइन् ।
अहिले कान्तिपुर दैनिक र दमकबाट प्रकाशित हुने पूर्व सन्देश दैनिक बाहेक अन्य कुनै पत्रिका समेत पुस्तकालयमा पुग्दैनन् । घिमिरेका अनुसार बिहान ७ बजेदेखि ९ बजेसम्म र बेलुका ४ बजेदेखि ६ बजेसम्म खुल्ने यस पुस्तकालयमा दैनिक सरदर १० जनासम्म पाठक आउने गर्छन्् । घिमिरेले भनिन्, ‘कहिले त एउटै पाठक पनि आउँदैनन् ।’
पुस्तकालयको नाममा खजुरगाछी बजारमा पौने २ कठ्ठा र गौरादह नगरपालिकाको वडा नं. ९ को बैगुनधुरामा ३ बिघा १० कठ्ठा जमिन समेत छ । जहाँबाट वार्षिक ४० मन धान आउँछ । पुस्तकालयसँगै जोडिएका ४ वटा गुम्तीको भाडाबापत १४ हजार ४ सय रुपैयाँ आउने गर्छ । यसबाहेक पुस्तकालयको अन्य आय स्रोत केही नभएको अध्यक्ष नवीनकुमार जोशी बताउँछन् ।
पुस्तकालयमा स्थापनाकालमा रहेका पुस्तकबाहेक लामो समयदेखि पाठकका रुचिअनुसारका नयाँ पुस्तक थप्न नसकिएकाले पाठकहरूलाई पुस्तकालयमा आकर्षित गर्न नसकिएको अध्यक्ष जोशी बताउँछन् ।
पुस्तकालयको व्यवस्थापन हुन नसक्दा यहाँ आउने पाठकहरूको पनि सङ्ख्या घटेको र पुस्तकालय पनि सङ्कटमा पर्दै गएको पूर्व गौरीगञ्ज गाविसका अध्यक्ष देवीप्रसाद राजवंशी बताउँछन् ।
लामो समयदेखि पाठककेन्द्रित कार्यक्रम र नयाँ पुस्तक थप्न नसकिएकाले आफूले अध्ययन गर्न चाहेको पुस्तक पाइँदैन भन्दै कोही नजाने गरेका हुन् । पाठकहरू आफूलाई चाहिएको पुस्तक छन् कि भन्दै आशाले गए पनि नपाएपछि निराश बन्दै फर्कने गरेका छन् । सामुदायिक पुस्तकालय नाम भएकाले नामअनुसार नै समुदायका रुचिअनुसारका पुस्तकहरू राख्न अनुरोध गर्दा पनि नराखेपछि कतिपय पुस्तकालय जान छोडेका छन् ।
आख्यानमा रुचि राख्ने गौरादहका औषधी व्यवसायी चक्रपाणि बरालले भने, ‘बजारमा आएका नयाँ पुस्तकहरू हुँदैनन् । पत्रपत्रिका पनि जाँदैनन् त्यसैले किन जानु त्यहाँ ? उल्टै नयाँ पुस्तक आफैँले दिनुपर्छ ।’ बजारमा आएका नयाँ पुस्तक किनेर आफूले अध्ययन गरिसकेपछि पुस्तकालयलाई आफूले धेरै पुस्तकहरू पनि दिएको बरालले बताए ।
गौरादह कृषि क्याम्पसको परिसरमै स्थापित पुस्तकालय १ कठ्ठा जग्गामा फैलिएको छ । रिडको ६ लाख ३ हजार र बाँकी स्थानीय जनश्रमदानबाट स्थापित भएको पुस्तकालय व्यवस्थित हुन सकेको छैन ।
पुस्तकालय प्रमुख अम्बिका पौडेलका अनुसार नियमित आयको माध्यम नभएकाले पुस्तकालयलाई व्यवस्थित बनाउन नसकिएको हो । पुस्तकालयको सञ्चालक समितिका अध्यक्ष लवहरि दाहालका अनुसार सामुदायिक संस्थाहरूप्रति यहाँको स्थानीय सरकार, दलहरू र तिनीहरूको नेतृत्व गर्नेहरूमा सामुदायिक भावनाभन्दा पनि पद र दलीय स्वार्थ बढी हाबी भएका कारण पुस्तकालय यो अवस्थामा पुगेको हो ।
पुस्तकालयका संस्थापक अध्यक्ष भोजराज दाहालका अनुसार पुस्तकालयमा सामान्यज्ञान, दर्शन, धर्म, सामाजिक विज्ञान, भाषा, विज्ञान, प्रविधि, कला, साहित्य, इतिहास तथा साधारण भूगोल गरी १० वटा फाँटका पुस्तक छन् । मल्टिमिडिया डाटा कास्टिङ प्रविधि जडान र सञ्चालन गर्न २०६३ सालमा कोपाडस काठमाडौ र रिडबाट प्राप्त ४ थान कम्प्युटरहरू पनि प्रयोगविहीन अवस्थामा रहेका छन् ।
वि.स. २०५३ असार २३ गते जिल्ला प्रशासन कार्यालय झापामा दर्ता भई वि.स.२०५४ बैशाख १ गते दातृसंस्था रिडको प्रमुख टोनीबाट पुस्तकालय शिलान्यास भएको थियो । २०५५ साल बैशाख १ गते समाजसेवी एवं शिक्षाप्रेमी केशवप्रसाद लोहनीबाट उद्घाटन भई सञ्चालनमा आएको थियो ।
त्यसो त ०६६ सालदेखि सञ्चालनमा आएको जुरोपानी सामुदायिक पुस्तकालयको अवस्था पनि उस्तै छ । पुस्तकालयका सचिव हिरण्य पौडेलका अनुसार पुस्तकालयमा २ हजार २ सय पुस्तकहरू रहेका छन् । ७५ जना पाठक सदस्यहरू रहेको यस पुस्तकालयमा दैनिक १५ जनासम्म पाठकहरू आउने गरेको पौडेल बताउँछन् ।
पाठकले नयाँनयाँ पुस्तकहरू खोज्दारहेछन् भन्दै हिरण्य पौडेल उनीहरूको रोजाइका पुस्तक नथप्दा पाठक नै पुस्तकालय नआउने गरेको बताउँछन् । जुरोपानी सामुदायिक पुस्तकालयमा नयाँ पुस्तकहरू नथपेको १ वर्ष भएको उनी बताउँछन् ।
२०३५ सालमा स्थापना भएको र नियमित रूपमा विभिन्न कार्यक्रम गरी पुरस्कारहरू पनि प्रदान गर्दै आएको चन्द्रगढीको लेखनाथ पुस्तकालयमा पनि विगतका वर्षमा भन्दा पाठकहरूको सङ्ख्या घट्दै गएको पूर्व अध्यक्ष कृष्ण सुवेदी ‘निराकार’ बताउँछन् ।
झापाको दमकमा ०६९ सालदेखि सञ्चालनमा आएको पब्लिक लाइब्रेरीमा ६ हजार पुस्तकहरू रहेका छन् । पुस्तकालयले नियमित रूपमा विभिन्न कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका कारण पुस्तकालयहरूमा पाठकहरूको भीड लाग्ने गरेको पुस्तकालयका अध्यक्ष भेषराज न्यौपाने बताउँछन् । विभिन्न समूह निर्माण गरी नाम चलेका लेखकलाई ल्याएर कार्यक्रम गर्ने गरेका कारण पाठकहरूको अभाव नभएको बताउँदै न्यौपानेले भने, ‘पुस्तकालयहरूले समयसापेक्ष रूपमा पाठकको चाहना अनुसारका पुस्तकहरू राखेर नियमित कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने हो भने पुस्तकालयमा पाठकहरू आउँछन् ।’
नेपालमा वि.सं. २०६५ देखि भदौ १५ लाई ‘पुस्तकालय दिवस’ को रूपमा मनाउन शुरू गरिएको हो । अहिले आएर ‘पुस्तकालय तथा सूचना व्यवस्थापन निर्देशिका’ जारी भएको छ । योसँगै राज्यले ‘एक विद्यालय, एक पुस्तकालय’ को नीति अघि सारेको छ ।
काठमाडौँस्थित वसन्तपुर दरबारमा पृथ्वीनारायण शाहले सङ्ग्रह गरी राखेका विविध हस्तलिखित ग्रन्थ सामग्रीहरूलाई व्यवस्थित गर्न वि.सं. १८६९ मा गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहले ‘पुस्तक चिताई तहबील’ नामकरण गरी लालमोहर जारी गरेका थिए । सो दिनलाई ऐतिहासिक उपलब्धिको रूपमा स्मरण गर्दै मनाउन शुरु गरिएको पुस्तकालय दिवस अहिले आएर दिवसमा मात्र सीमित हुन थालेको छ ।
