पुस्तकालय एउटा सामाजिक संस्था हो । ज्ञानको भण्डार हो । यो कुनै जातजाति, धर्म, लिङ्ग, वर्ग, क्षेत्र, या उमेर समूहलाई भेदभाव नगरी सेवा दिने संस्था हो । यसले सबै मानवलाई समान रूपले अध्ययन सुविधा दिने गर्छ ।
पुस्तकालय भनेको लेखिएको, छापिएको, रेखात्मक तथा श्रव्यदृश्य सामग्रीको सङ्कलन तथा व्यवस्थापन हो अर्थात् अध्ययन, पठनपाठन वा लेनदेनको लागि पुस्तकको सङ्कलन केन्द्र नै पुस्तकालय हो ।
पुस्तकालयका बारेमा विभिन्न धारणा छन् । जहाँ पुस्तक सङ्कलन गरेर राखिन्छ त्यसैलाई पुस्तकालय भन्ने एउटा मत छ भने अर्को मतअनुसार पुस्तक सङ्कलन गरेर थुपार्दा मात्रै पुस्तकालय हुँदैन, त्यो चलायमान पनि हुनुपर्छ भन्ने छ । दोस्रो मत नै सबैले मानिआएको मत हो ।
यसलाई चलायमान गर्नको लागि
१. अनौपचारिक शिक्षा प्रदान गर्ने हुनुपर्छ ।
२. सूचना केन्द्रको रूपमा सुसूचित हुनुपर्छ ।
३. पठन संस्कृतिको विकास गर्ने हुनुपर्छ ।
४. राम्रो सङ्गत र मित्रता कायम गर्ने हुनुपर्छ ।
५. संस्थाको नीति तथा कार्यक्रम स्पष्ट हुनुपर्छ ।
६. प्रजातन्त्रको स्थापनामा मद्दत पुर्याउने हुनुपर्छ ।
७. राष्ट्रको शिक्षा संस्कृतिको जगेर्ना गर्ने हुनुपर्छ ।
८. बिना भेदभाव सेवा दिने हुनुपर्छ ।
९. जीवनपर्यन्त अध्ययनको अवसर दिने हुनुपर्छ ।
हाम्रो देशमा जम्मा ४ प्रकारका पुस्तकालय छन् ।
१. राष्ट्रिय पुस्तकालय
२. सार्वजानिक वा सामुदायिक पुस्तकालय
३. शैक्षिक पुस्तकालय
४. विशिष्ट पुस्तकालय
नेपालमा पुस्तकालयको स्थापना
नेपालमा पुस्तकालयको स्थापना कहिले भयो भन्ने सन्दर्भमा कुनै तिथिमिति थाहा हुन भने सकेको छैन । प्राचीनकालमा ज्योतिष, तन्त्र, औषधि, धार्मिक शिलालेख, ताम्रपत्र, भोजपत्र आदिमा लेखिएका कुरा सङ्कलन गरेर राख्ने गरेको कुरा पुराना अभिलेखबाट थाहा हुन आउँछ । यसरी सङ्कलित सम्पूर्ण ग्रन्थ मठमन्दिर, गुम्बा र विहारमा राखी संरक्षण गरिएको हुन्थ्यो । त्यही संरक्षित ग्रन्थको सङ्कलन नै अहिलेको पुस्तकालयको जननी हो ।
पृथ्वीनारायण शाहको पालामा उपत्यका विजयपश्चात गोरखा, नुवाकोट, ललितपुर र भक्तपुर दरबारमा र अन्य मठमन्दिर आदि स्थानमा प्राप्त सामग्री बटुली हनुमान ढोका स्थित दरबारको पूजाकोठामा राखिएको थियो । त्यसलाई पछि गएर राजा गीर्वाणयुद्ध वीर विक्रम शाहले वि. सं. १८६९ भदौ १५ गते पुस्तकालयको रूपमा कानुनी मान्यताको लालमोहर जारी गरे ।
नेपालको इतिहासमा पहिलो पटक ‘पुस्तक चिताई तहबिलको रेखदेख गर्नु, बिनाहुकुम कसैलाई नदिनू, मुसाकिराबाट जोगाई पुस्तकको संरक्षण गर्नु पुस्तकालयको खाता पुस्तकालयाध्यक्षलाई जिम्मा दिनु’ भनी केदारनाथ पण्डित नामका व्यक्तिलाई पुस्तकालयाध्यक्ष पदमा नियुक्त गरिएको थियो । उनैलाई पुस्तकको संरक्षण गर्नु भनी लालमोहर लगाएको हुनाले, त्यही मितिलाई मध्यनजर राखी भदौ १५ गतेलाई नेपाल सरकारले पुस्तकालय दिवस घोेषणा गरी २०६५ सालदेखि पुस्तकालय दिवस मनाउन थालिएको हो ।
पुस्तकालय सूचनाको बैंक हो । ज्ञानको भण्डार हो र सरस्वतीको मन्दिर हो । यस्तो राम्रो कुरालाई हामी बुझ्न सकिरहेका छैनौं; त्यसैले आजको संसारमा एउटा ठूलो समस्या थपिएको छ त्यो के हो भने; अध्ययन संकृतिको अभाव । पढ्नु भनेको स्कुले शिक्षा हासिल गर्नु मात्र होइन । पढ्नु भनेको पुस्तक पढ्नु, पत्रपत्रिका, सूचना, साहित्य आदि विभिन्न विधा र विषयका ज्ञानबद्र्धक पुस्तकको स्वअध्ययन गर्नु पनि हो ।
यस्तो अध्ययन भनेको पुस्तकालयमा मात्र सम्भव हुने भएकाले हाम्रो समाजमा पुस्तकालयको धेरै ठूलो महत्व रहेको छ । यस्तो महत्वपूर्ण स्थानलाई हामीले पूर्ण रूपले संरक्षण र संवद्र्धन गर्नु जरुरी छ । आजको ११ औं पुस्तकालय दिवसले हामी सबैको मनमा एउटा नयाँ ऊर्जा थपोस् र पुस्तकालयप्रति सबैको चासो बढोस् साथै पठन संस्कृतिको विकास भई नेपालका सम्पूर्ण पुस्तकालयको विकास होओस् ।
(लेखक जनजागरण पुस्तकालय इटहरीका सहसचिव हुन् ।)
