बेलायतले भर्खरै मात्र अत्यधिक क्याफिन र चिनी हुने इनर्जी ड्रिङ्क्स बालबालिकाको स्वास्थ्यका लागि हानिकारक भएकाले प्रतिबन्ध लगाउने एउटा महत्वपूर्ण निर्णय गरेको छ ।
आफ्ना नागरिकको स्वास्थ्यसँग सरकार कति गम्भीर छ भन्ने राम्रो सन्देश दिने यस निर्णयमा प्रधानमन्त्रीको चासो र सक्रियताको परिणाम भएको बीबीसीले दाबी गरेको छ । कुन उमेर समूहकालाई इनर्जी ड्रिङ्क्समा प्रतिबन्ध लगाउने भन्ने विषय अझै छलफलमै रहेको बताइए पनि बेलायतको यो निर्णय जनस्वास्थ्य संरक्षणका हिसाबले महत्वपूर्ण हुन सक्दछ ।
करिब ५ वर्ष अगाडि विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको सहयोगमा स्तम्भकार लगायतको टोलीले नेपालमा गरेको यस्ता पेयसम्बन्धीको अनुसन्धानले पनि नेपालमा बिक्री हुने इनर्जी ड्रिङ्क्स सेवन गर्ने उपभोक्तामा विभिन्न स्वास्थ्य समस्याहरू देखिएको र कानुनी मापदण्ड पनि मिचिइरहेको निष्कर्ष निकालेको थियो ।
त्यसयता निरन्तर यस्ता पेयको नियमन, नियन्त्रण र प्रतिबन्धका बारेमा पैरवी गरिए तापनि हात लाग्यो शून्य मात्र भइरहेको छ । नेपालमा नयाँनयाँ ब्रान्डको आयात र भड्किलो विज्ञापनसँगै इनर्जी ड्रिङ्क्सका पारखीहरू बढेको देखिन्छ ।

इनर्जी ड्रिङ्क्सको विकासक्रम
सन् १९६० मा जापानको एक सफ्ट ड्रिङ्क्स उत्पादक कम्पनीले शक्तिबद्र्धक पेयपदार्थको उत्पादन शुरु गरेको दाबी गरेको दृष्टान्त धेरैतिर पाइन्छ । क्याफिन, भिटामिन बी, इनिसिटोल, पानी, चिनी, गोअरन, जिङ्को, एकाइबेरी बिलोवाजस्ता मिश्रणबाट तयार पारिएको पेय पदार्थहरू इनर्जी ड्रिङ्क्स हुन् । थकानका बेला स्फूर्ति दिएजस्तो बनाउने हँुदा यिनलाई शक्तिबद्र्धक पेय भनिन्छ । क्याफिन र चिनीको मात्रा बढी हुने यस्ता पेयको रेसिपी कम्पनीअनुसार फरक पर्दछ ।
सन् १९९५ मा अमेरिकामा पेप्सी कम्पनीले जोस्ट्रा ब्राण्डको इनर्जी ड्रिङ्क्स बजारमा ल्याएपछि २००१ मा कोकाकोलाले समेत यस्तै पेयमार्फत् प्रतिष्पर्धा शुरु ग¥यो । अहिले विश्वबजारको करिब ५० प्रतशितभन्दा बढी हिस्सा ओगटेको भनिएको रेडबुलको उत्पादन भने सन् १९९७ मा अष्ट्रेलियाबाट शुरु भएको हो । थाइल्याण्ड र भियतनाम इनर्जी ड्रिङ्क्सका प्रमुख उत्पादक हुन् भने चीन, भारत, ब्राजिल जस्ता देशमा पनि यसको निक्कै फस्टाउँदो व्यापार छ ।
क्यान प्याकमा आउने यस्ता इनर्जी ड्रिङ्क्सले पिउनेबित्तिकै फूर्ति दिने विश्वासले गर्दा शारीरिक परिश्रम गर्नेहरू र खेलाडीहरूबीच बढी लोकप्रिय छ । यसको अनावश्यक र झुटो प्रचार पनि लोकप्रिय बन्नुको प्रमुख कारण हो ।
बढ्दो उपयोगसँगै यसले पार्ने असरको बारेमा चेतना नहुँदा घातक रोगको शिकार हुनेहरू पनि बढ्दै छन् । निश्चित मापदण्डको अभावमा मनोमानी त्यत्तिकै मौलाएको छ । धेरै देशले यसको नकरात्मक असरका कारण नियन्त्रणका लागि कडा मापदण्ड बनाएका छन् तर नेपालमा यस्ता पेय पदार्थको स्तर निर्धारण समेत गरिएको छैन् ।
नेपालमा विश्वबजारमा हलचल मच्चाइरहेका धेरै यस्ता पेयहरू सजिलै आयात र बिक्री भइरहेका छन् । २०६७ देखि खाद्य प्रविधि तथा गुण नियन्त्रण विभागले यस्ता शक्तिबद्र्धक पेय पदार्थ आयातमा अनिवार्य अनुमति लिनुपर्ने नियम बनाएयतामात्रै नेपालमा इनर्जी ड्रिङ्क्सको ब्राण्ड २५ भन्दा बढी पुगिसकेको छ । फितलो भन्सार नाका र नियमित बजार अनुगमनको अभावमा अवैधानिक रूपमा पनि धेरै यस्ता पेय पदार्थहरू भित्रिइरहेका छन् जसको लेखाजोखा कोहीसँग छैन ।

इनर्जी ड्रिङ्क्स र स्वास्थ्य
पछिल्लो समय विज्ञापन र गलत प्रचारका आधारमा इनर्जी ड्रिङ्क्सको सेवन गर्नेहरूको सङ्ख्या बढिरहेको छ । यस्ता पेयहरू खान पाउनुलाई शानको रूपमा लिनेहरू पनि धेरै भेटिन्छन् । तर जानकारहरू इनर्जी ड्रिङ्क्सको अधिक प्रयोगले ज्यानै लिन सक्ने खतरा रहेको दाबी गर्छन् । शक्ति दिने नाममा प्रचार गरिएका यस्ता पेयहरू वास्तवमै शक्ति दिने नभई शक्ति प्राप्त भएको भ्रम दिने मात्र हुन् । यसमा भएको क्याफिन र टउरिनले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई सक्रिय बनाउन मद्दत गर्दछ जसका कारण सेवनकर्ताले स्पूmर्त भएको महशुस गर्छ । सामान्य अवस्थामा कृत्रिम रूपमा स्नायु प्रणाली सक्रिय गराउनु राम्रो होइन । इनर्जी ड्रिङ्क्समा रिफाइन्ड चिनीको मात्रा पनि अधिक हुन्छ ।
यस्ता पेयको सेवनबाट धेरै स्वास्थ्य समस्या आएका वा ज्यानै गएका प्रशस्त दृष्टान्त हामीकहाँ छन् । १८ वर्षीय बास्केटबल खेलाडी रोम कोन्निको खेलकै दौरानमा ४ क्यान रेडबुल पिएका कारण मृत्यु भएपछि सन २००४ मा फ्रान्सले चर्चित इनर्जी ड्रिङ्क्स रेडबुललाई प्रतिबन्ध लगाएको थियो तर अहिले तोकिएको मापदण्डमा रहेर बिक्री गर्ने गरी कडा कानुनसहित केही फुकुवा गरेको छ ।
स्तम्भकार सहितले ५ वर्ष अगाडि नेपाली बजारमा बेचिने इनर्जी ड्रिङ्क्समाथि गरेको अनुसन्धानले केही तथ्यहरू पत्ता लगाएको थियो । ती तथ्य हेर्दा पनि प्रचलित खाद्य ऐन र नियमावलीका महत्वपूर्ण प्रावधानहरूको धज्जी उडाउँदै खुलेआम बिक्री भइरहेको पाइन्छ । यस्ता पेयहरूमा उपभोक्ता जानीनजानी फसिरहेका छन् । उक्त अनुसन्धानअनुसार उत्पादकको नाम, प्रयोग गरिएका कच्चापदार्थ, उत्पादन र उपभोग्य मितिलगायत जानकारी स्पष्ट देखिने गरी नेपाली वा अङ्ग्रेजी वा दुवै भाषामा लेखिनुपर्ने कानुनी प्रावधान भए पनि धेरैजसोले यो मापदण्ड पूरा गरेका छैनन् । स्वच्छताको वास्तविकतामा ख्याल नगरी पढेलेखेका उपभोक्ताहरूले समेत विज्ञापन र हल्लाको भरमा इनर्जी ड्रिङ्क्सको सेवन गरिरहेको देखिएको छ ।
उपत्यकाभित्र गरिएको अनुसन्धानमा यस्ता पेयको सेवनले निद्रा नलाग्ने, टाउको दुख्ने लगायतका स्वास्थ्य समस्या भोग्नेहरूको सङ्ख्या करिब ६९ प्रतिशत थियो । यस्ता पेयलाई मदिराजन्य पदार्थसँग मिसाएर खानेहरू धेरै भएको पाइएको थियो जुन स्वास्थ्यका हिसाबले झनै खतरनाक हुन्छ ।
अर्कोतिर प्रयोगशाला परीक्षणको रिपोर्टलाई वैज्ञानिक तवरबाट सुक्ष्म विश्लेषण गर्ने हो भने उत्पादकले प्रचार गरेजस्तो यस्ता पेयहरूको सेवनले स्वास्थ्यमा फाइदा पुग्ने भन्दा पनि उल्टै स्वास्थ्य समस्या निम्तिन सक्छ ।
द फ्रेन्च साइन्टिफिक कमिटीले गरेको अनुसन्धानमा रेडबुलमा अत्यधिक क्याफिन भएका कारण ज्यान जान सक्ने खतरा औँल्याएपछि डेनमार्क लगायतका मुलुकले पनि यसमा प्रतिबन्ध लगाएका थिए । मानव शरीरमा घातक असर पर्ने विभिन्न अनुसन्धानबाट पुष्टि भएपछि केही देशमा इनर्जी ड्रिङ्क्सलाई प्रतिबन्ध गरिएकोे छ भने बेलायतलगायतले प्रतिबन्धको तयारी गरेका छन् ।
सही मात्रामा क्याफिनको प्रयोगले त्यस्तो नकरात्मक असर नपु¥याए पनि अधिक प्रयोगले उत्तेजना र छट्पटी हुने, निद्रा नलाग्ने, मुटुमा समस्या हुनेलगायतका समस्या आउँछन् । नेपालमा आउने यस्ता पेयको अनुसन्धानअनुसार १ क्यान (२५० मिलिलिटर) इनर्जी ड्रिङ्क्समा ५० देखि १ सय ८० मिलिग्रामसम्म क्याफिन भएको पाइन्छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार एक स्वस्थ वयस्कले प्रतिदिन १ सय ५० मिलिग्रामभन्दा बढी क्याफिन सेवन गर्न हुँदैन ।
यो तथ्याङ्कलाई हेर्दा प्रतिदिन १ क्यान इनर्जी ड्रिङ्क्सको सेवन पनि घातक बन्न सक्छ । केही मान्छेहरू क्याफिनप्रति यत्ति संवेदनशील हुन्छन् कि उनीहरूलाई थोरै भन्दा थोरै सेवन पनि खतरनाक हुन सक्छ । विभिन्न खोजबाट इनर्जी ड्रिङ्क्सको अधिक सेवनले मस्तिष्क र मुटुमा खतरा हुन सक्ने पत्ता लागेको छ ।
इनर्जी ड्रिङ्क्समा पाइने टउरीन भन्ने एमिनो एसिडले स्नायु प्रणालीमा एक किसिमको तरङ्ग ल्याइदिन्छ जसका कारण मानसिक स्फूर्ति आउँछ । अप्राकृतिक रूपमा शरीरका कुनै पनि अङ्ग सक्रिय हुनु धेरै नराम्रो मानिन्छ । यस्ता पेयमा भिटामिन बी लगाउनुको कारण सेवनपश्चात् सेवनकर्ताले भिटामिन प्राप्त गरून् भनेर होइन चिनी छिटै सोसियोस् भनेर हो ।
इनर्जी ड्रिङ्क्सको सेवनले शरीरमा सुख्खापन ल्याउँछ तर हामीकहाँ धेरै कसरत गरेका बेला वा खेलाडीहरूले खाने भनेर प्रचार गरिन्छ जुन आफैँमा बाझिने कुरा हो । समग्रमा यस्ता खतरनाक इनर्जी ड्रिङ्क्सको सेवन गर्नु भन्दा नगर्नु नै राम्रो हुनेछ ।
नेपालजस्तो भोकमरी, कुपोषण र गरिबीले चपेटिइरहेको मुलुकमा तिर्खा मेटाउनकै लागि ८० रुपैयाँभन्दा बढी मूल्यमा इनर्जी ड्रिङ्क्स नामका समस्याकोे भण्डार किनेर खाने र रोगको शिकार बन्ने प्रवृत्ति मौलाउनु खतरनाक भविष्यको प्रष्ट सङ्केत हो । स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित यस्ता संवेदनशील विषयमा उपभोक्ताहरू सचेत हुन आवश्यक छ । आपूmले खाने खानेकुरा कत्तिको स्वस्थकर छ भन्ने बुझेर मात्र खाने बानी बसाले कसैले पनि आफैँले खाएको खानाका कारण ज्यानै लिने रोगहरूको शिकार हुन पर्दैन थियो ।

[email protected]