बिर्तामोडः खोल्सामा फल्ने कालो सुन उपनामले चिनिने अलैंचीको परिचय यतिबेला फेरिएको छ । पहाडी भेगको ओसिलो जमिनमा मात्र फल्ने अलैंचीको व्यावसायिक खेती तराईमा पनि शुरु भएकाले यसको परिचय फराकिलो बन्दै गएको हो ।

झापाको बुद्धशान्ति गाउँपालिकाको भोटेटार, होक्से र जयपुरका २० जना भन्दा बढी किसानले अलैंची खेती गर्दै आएका छन् । उनीहरूले सुख्खा जमिनमा पनि उत्पादन हुने सलकपुरे जातको अलैंची लगाएका हुन् ।

३ वर्र्ष पहिले रोपिएको उक्त अलंैचीले उत्पादन दिन शुरु गरेको भोटेटारका कृषक राधा बजगाईँ बताउँछिन् । बजगाईँले सुपारी बारीमा अलैंची लगाएकी छिन् । सुपारीको बोटले अलैंची रोपिएको जमिनलाई ओसिलो राख्न सहयोग गर्ने बजगाईँले बताइन् । ‘अलैंचीमा लगाएको मलले सुपारीको समेत उत्पादन बढाएको छ’, बजगाईँले भनिन्, ‘बिरुवा रोपेको एक वर्षपछि उत्पादन शुरु भयो । पहिलो वर्ष नै सुख्खा एक मन अलैंची बेच्न सफल भयौँ ।’

इलामको कोलबुङबाट विबरुवा ल्याएर अलैंची खेती शुरु गरेकी बजगाईँ अलैँची खेतीमा प्राविधिक कठिनाइ झेल्नु परेको सुनाउँछिन् । ‘दिदी, भिनाजुको बाट बिरुवा ल्याएर अलैंची खेती शुरु गरेँ’, बजगाईँले भनिन्, ‘अलैंची खेतीको प्राविधिक नै दिदी बन्नुभएको छ । उहाँकै सल्लाहअनुसार विरुवाको स्याहार गर्दै आएको छु ।’

बजगाईँले यस क्षेत्रका अरु किसानलाई ६० हजार रुपैयाँ बराबरको अलैंचीका बिरुवा बिक्री गर्न समेत सफल भएकी छिन् । तराईमा पनि अलैंचीबाट आम्दानी शुरु गरेकी बजगाईँले प्राविधिकको व्यवस्था गरिदिन गाउँपालिकालाई गुहार्दासमेत गाउँपालिकाले चासो नदेखाएको आरोप लगाइन् ।

‘यस विषयमा मैले गाउँपालिका अध्यक्ष, वडाध्यक्षलाई समेत जानकारी गराएँ,’ उनले भनिन्, “प्राविधक नभएकै कारण बिरुवा मर्ने समस्या देखिने गर्छ ।’ आफू सदस्य रहेको होक्से सहकारी संस्थाले भने खेतीका विषयमा समयसमयमा सहयोग पु¥याउँदै आएको उनले बताइन् ।

तराई क्षेत्रमा गरिएको अलैंची खेतीबारे बुझ्न जिल्ला बाहिरबाट पनि किसान आउने गरेका छन् । धनकुटाका किसान गोविन्द तिम्सिनाले तराई क्षेत्रको अलैंची व्यवसायबारे अध्ययन गर्दै आएको बजगाईँले बताइन् । यस जातको अलैंची आफूले पनि लगाउने इच्छा तिम्सिनाले राखेको बजगाईँको भनाइ छ ।

भोटेटारका खगेन्द्रप्रसाद घिमिरे बुद्धशान्ति पहाडी जिल्ला इलामको सिमानामा पर्ने भएकाले पनि अलैंची खेती सम्भव भएको बताउँछन् । उनले पनि अलैंची खेती गर्दै आएका छन् । शुरुका दिनमा शोखले लगाएको अलैंचीले उत्पादन दिएपछि अहिले खेतीको रूपमा बिस्तार गरिएको उनले बताए । घिमिरे पनि व्यवसायमा प्राविधिक समस्या रहेको सुनाउँछन् ।

बुद्धशान्ति गाउँपालिकाकै जयपुरमा अलैंची खेती शुरु गरेकी मनमाया उप्रेतीले पनि २ कठ्ठा क्षेत्रफलमा अलैंची लगाएकी छिन् । उनले पनि व्यवसायमा प्राविधिकको अभाव रहेको बताइन् । ‘थोरै क्षेत्रफलमा लगाए पनि गत वर्ष २० हजार रुपैयाँको अलैंची बेच्न सफल भएँ’, उनले भनिन्, ‘सरकारले यस क्षेत्रमा नजर लगाउन सके हामीजस्ता किसानलाई थप आम्दानी लिन सहज हुने थियो ।’ अलैंचीको मूल्यमा निरन्तर भएको गिरावटले भने किसानलाई निराश बनाएको उनले बताइन् ।

अलैँची खेतीमा प्राविधिकको अभाव झापामा मात्र नभएर देशभर नै रहेको अलैँची व्यवसायी महासङ्घका अध्यक्ष राजकुमार कार्कीले बताए । झापाको बिर्तामोडमा अलैंची अध्ययन सङ्कलन प्रतिष्ठान केन्द्र खोल्ने विषयमा प्रदेश सरकारसँग सहकार्य गर्दै अघि बढिरहेको कार्कीले जनाए । केन्द्रको स्थापना गर्न सके नेपालमा नै प्राविधिकको व्यवस्था गर्न सकिने उनको भनाइ छ ।
‘कृषकको आफ्नै मेहेनतले तराई क्षेत्रमा पनि अलैंची खेती गर्नु खुशीको कुरा हो,’ कार्कीले भने, ‘पहाडी भेगसँग जोडिएका तराई क्षेत्रका अन्य स्थानमा पनि अलैंची हुने सम्भावना देखिन्छ ।’ सरकारले अलैंची खेतीसम्बन्धी विद्यालय तहदेखि नै पाठ्यक्रमको व्यवस्था गर्न आवश्यक रहेको कार्कीले जनाए ।

नेपाली अलैंचीको बजार
विगतमा प्रतिमन १ लाख ४० हजार रुपैयाँसम्म बिक्री भएको अलैँची अहिले भने ३० देखि ३२ हजार रुपैयाँ प्रतिमनमा किनबेच भइरहेको छ । अहिलेको मूल्य १० वर्ष यताकै कम भएको व्यापारी बताउँछन् । नेपालको अलैंचीलाई तेस्रो देशसम्म निर्यात गर्न सके किसानलाई फाइदा पुग्ने देखिन्छ ।

अहिले नेपालका ५६ जिल्लामा अलैंची खेती हुने गरेकोे छ । उत्पादन बढेकै कारण मूल्यमा भने गिरावट आएको अलैंची व्यवसायी महासङ्घका केन्द्रीय सचिव मातृका घिमिरे बताउँछन् ।

प्रदेश –१ लाई अलैंचीको हब मानिन्छ । दोस्रो स्थानमा गण्डकी प्रदेशको गोर्खा, लमजुङ, कास्की, बागलुङ, स्याङ्जा लगायतका जिल्ला पर्दछन् । नेपालमा उत्पादित अलैंचीको मुख्य बजार भारत हो । तर, नेपाल र भारत दुवै देशमा अलैंचीको आन्तरिक उत्पादन बढेपछि यसको मूल्यमा गिरावट आउने क्रम नरोकिएको घिमिरेले बताए ।

भारतका विभिन्न भूभागमा अलैंचीको उत्पादन बढ्नुले पनि यस्तो समस्या आएको व्यापारी बताउँछन् । अलैंची प्रशोधन गर्ने उद्योग नेपालमा नै नभएका कारण पनि बजारका लागि भारतमै निर्भर रहनुपरेको हो । यसको विकल्प नखोजिँदासम्म यस्तो समस्या रहिरहने विज्ञको भनाइ छ ।

पूर्वको काँकडभिट्टा र जोगबनीबाट ९८ प्रतिशत अलैंची निर्यात हुँदै आएको छ । नेपालको अलैंची अन्य देशको भन्दा गुणस्तरीय रहेको बताइन्छ । भारत साथै तेस्रो मुलुक बङ्गलादेश, दुबई, कतार लगायतका देशमा अलैंची निर्यात गर्न सकिने भए पनि नेपाली अलैंचीको बिस्तार अहिलेसम्म किसान र व्यवसायीको पहलमा मात्र भएको अलैंची व्यवसायी बताउँछन् ।