खाँदबारीः सङ्खुवासभा जिल्लाको भोटखोला गाउँपालिका क्षेत्रमा शेर्पा र भोटे समुदायको बाहुल्यता रहेको छ । भोटखोलाका भोटे र शेर्पा समुदायको एक संस्कार नै हो कम उमेरमा विवाह गर्नु । तर त्यो संस्कार भने भोटखोला क्षेत्रमा आजभोलि कम हँुदै गएको छ ।
भोटखोला क्षेत्रमा मात्रै नभएर अन्य क्षेत्रमा पनि सानै उमेरमा विवाह गर्ने चलन भए पनि भोटखोलाका भोटे र शेर्पा समुदायमा जति भने थिएन । त्यो क्षेत्रमा अज्ञानताको कारणले गर्दा र संस्कारको नाममा सानै उमेरमा विवाह गर्ने चलन थियो । तर आजभोलि भने कानुनले तोकेको उमेर पुगेर मात्रै विवाह गर्ने क्रम बढेको छ ।
भोटखोला गाउँपालिकाको पावाखोलास्थित जाल्पा निमावि तुङ्कालिङमा १६ वर्षदेखि अध्यापनरत प्रधानाध्यापक जीतबहादुर श्रेष्ठ यो क्षेत्रमा परिवारकै कर र दबाबमा यस्तो विवाह हुने गरेको बताउँछन् । ‘अभिभावकले यसलाई कर्तव्य नै ठानेर २ पक्षले छलफल गरेर बिहेको कुरा छिन्छन् । अनि किशोर किशोरी त्यसलाई प्रायः आज्ञाकारी भएर स्वीकार्छन्,’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘म १६ वर्ष अघि यो विद्यालयमा आउँदा अचम्म लागेको थियो । किनकि १२÷१३ वर्षको कलिलो उमेरमा नै विवाह हुने गर्दथ्यो । तर आजभोलि यो क्रममा भने कमी आएको छ । करिब ५ वर्ष अघिदेखि यस्तो विवाह खासै देखिएको छैन ।’
उनका अनुसार यस्ता विवाह आजकल घट्नुको कारण जनचेतना नै हो । गाउँगाउँमा र विद्यालयविद्यालयमा बाल क्लब गठन भएपछि बाल विवाह रोक्ने काम तिनै क्लबले गर्ने गरेका छन् । जसका कारण संस्कारी विवाहमा कमी आएको छ ।

कोक्रोमै विवाह बोल्ने चलन
यस समुदायमा अझ रोचक प्रसङ्ग छ । कोक्रोमा नै विवाह बोल्ने चलन छ भन्ने सुन्दा अचम्म लाग्न सक्छ । कसरी कोक्रोमा नै विवाह बोल्छन् होला भन्ने लाग्न सक्छ तर यो वास्तविकता हो । सङ्खुवासभाका नेकपाका नेतासमेत रहेका वाङ्दाबी भोटेका अनुसार २ परिवारमा एकै समयमा छोरा र छोरी जन्मिए भने उनीहरूको विवाह बोल्ने चलन थियो । जन्मिनै बित्तिकै विवाह बोलेर श्रीमान् र श्रीमतीको संज्ञा दिएपछि ती बालक र बालिकाको अरुसँग विवाह गर्न पाइँदैनथ्यो । यसरी बोलेपछि बढीमा १० वर्षमा नै विवाह गर्नैपर्ने बाध्यता पनि रहेको भोटेले बताए । भोटेले भने, ‘यो त केही वर्ष अघिको कुरा हो तर यो संस्कारमा भने आजभोलि कमी आइसकेको छ ।’
सोही संस्कारका कारण भोटखोला चेपुवाकी निमछिकी शेर्पाको २०६८ सालमा विवाह भयो । हाल उनी १९ वर्षकी भइन् । उनले १९ वर्षको उमेरमा नै २ छोरा र १ छोरी जन्माइसकेकी छिन् । निमछिकी कोक्रोमा नै छँदा उनका आमाबुबाले गाउँकै फुर्तेम्बा शेर्पासँग विवाहको छिनोफानो गरिसकेका थिए । निरक्षर उनले अज्ञानताका कारण १३ वर्षमै विवाह गरिन् ।
पढ्ने उमेरमा विवाह गर्नाले सारै दुःख लागेको उनी बताउँछिन् । ‘मेरो त आमाबुबाले कोक्रोमा नै विवाह गरिदिनु भएछ, उनी भन्छिन्, ‘तर म भने मेरा छोराछोरीलाई २० वर्ष कटेपछि मात्रै विवाह गरिदिन्छु ।’ उनीजस्तै भोटखोलाका बासिन्दाले भन्ने गरेका छन्, ‘२० वर्षपछि मात्रै सन्तानको विवाह गरदिन्छौँ ।’

बाल विवाहमा कमी आउँदै
यो क्षेत्रमा संस्कारकै कारण बाल विवाहले प्रश्रय पाएको अग्रज पत्रकार जीवनाथ खनाल बताउँछन् । खनालका अनुसार यस्तो प्रथामा कमी आए पनि उन्मूलन नै भने भइसकेको छैन । घरगृहस्थी सम्हाल्न सक्नेजस्ती किशोरी भए केटा पक्षले कर गर्ने तथा खानदान र कमाइ भएका युवा भए परिवारले नै किशोरीलाई दबाब दिने गरेको खनालको बुझाइ छ ।
छोरीलाई सानो उमेरमै विवाह गरेर पठाउँदा माइतीले बोझ कम भएको ठान्ने गरेका कारणले पहिलेको समयमा बाल विवाह बढी हुने गरेको थियो । छोरीकै कारणले समाजमा बदनाम हुनुपर्ला कि भन्ने डर हट्ने भन्दै परिवारका सदस्यहरूले कतै समस्या त कतै बाध्यताको नाममा आफ्ना उमेर नपुगेका छोरीहरूको विवाह गर्दै आएको पनि बुझिएको छ ।
बाल विवाहका कारण किशोरीहरू कलिलो उमेरमा नै गर्भवती हुन सक्ने र उसको स्वास्थ्य नै जोखिममा पर्ने जिल्ला अस्पताल खाँदबारीका डाक्टर सरोज यादव बताउँछन् । प्रेमपछिको वैवाहिक सम्बन्ध टुटे उनीहरूमा मानसिक तनाव बढ्ने र उत्पादनमूलक तथा सिर्जनशील हुनुपर्ने एउटा सिङ्गो पुस्ता नै निराश हुने उनी औँल्याउँछन् ।
जिल्लामा बाल अधिकारको क्षेत्रमा क्रियाशील संस्था मकालु त्रिशक्ति समूह (माट्स नेपाल) का अध्यक्ष सन्तोष चापागार्इं बाल विवाह न्यूनीकरणका लागि कुनै व्यक्ति वा संस्थाको एकल प्रयासमात्र पर्याप्त नहुने बताउँछन् । सबै एकजुट भई बाल विवाहविरुद्ध बालिका अभियान सफल पार्नुपर्नेमा उनले जोड दिए ।
अभियानमा बालबालिका स्वयम् तथा तिनका अभिभावक र सरोकारवाला अझ सक्रिय रूपमा अघि बढे जिल्लामा बाल विवाह न्यूनीकरण हुन सक्ने उनको बुझाइ छ ।
संस्कारका कारण हुने बाल विवाहमा कमी आए पनि आपसी प्रेमका कारण हुने यस्तो विवाह भने बढिरहेको सरोकारवालाको भनाइ छ । यसरी संस्कारको कारणबाट हुने बाल विवाहमा कमी आउनुमा जनचेतना प्रमुख कारण भएको उनीहरूको भनाइ छ ।
भोटखोला क्षेत्रका शेर्पा समुदायले जस्तो निरन्तर आफ्नो संस्कारमा परिर्वतन गर्दै जाने हो भने बाल विवाहमुक्त जिल्ला घोषणा गर्न लामो समय नलाग्ने सरोकारवालाहरूको ठम्याइ छ ।