बीपी कोइराला अत्यन्तै जटिल पात्र हुन् । ‘आजको सन्दर्भमा बीपीको राष्ट्र, राष्ट्रियता, लोकतन्त्र र समाजवाद’ को विषय हिजो, आज र भोलिसम्मकै लागि सान्दर्भिक छन् । मुख्य कुरा भनेको बीपीले प्रतिपादन गरेका व्यावहारिक सिद्धान्तको सम्पूर्ण देश र स्वयम् काङ्ग्रेस गम्भीर हुने कि नहुने भन्ने हो ।
बीपी कोइरालाको सेरोफेरोमा २० औँ शताब्दीको नेपाली राजनीति अगाडि बढेको देखिन्छ । उहाँ आफ्नो जीवनकालमा विचारक, चिन्तक, एक्टर, नेता र साहित्यकार पनि हुनुभयो । त्यो आफैँमा विलक्षण प्रतिभा हो । कोइरालाले हात हालेका सम्पूर्ण विषयमा केही न केही नयाँपन दिएर जानुभयो । कुनै न कुनै हिसाबमा त्यसको अनुशरण भइरहेको छ ।
यहाँ उल्लेख गर्न खोजेको विषय भनेको बीपी कोइरालालाई पुनर्ताजगी गर्नु हो । गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री भएको बखत मैले उहाँको सल्लाहकार हुने मौका पाएको थिएँ । तत्कालीन विद्रोही समूहसँग वार्ता गर्ने कि नगर्ने भन्ने विषयमा कोइरालाको मनमा संशय थियो । त्यस बेला बीपीले देखाएको बाटोमा कुनै अवरोध आउने हो कि भन्नेमा गिरिजाप्रसाद चिन्तित हुनुहुन्थ्यो । नेपालको लोकतान्त्रिक व्यवस्थामाथि नै समस्या आउने हो कि भन्नेमा उहाँ बारम्बार छलफलमा बस्नुहुन्थ्यो । बारम्बार बीपीको बारेमा सोच्ने र त्यसै अनुसार अगाडि बढ्ने व्यवहार गिरिजामा थियो । जुन कुरा सुशील कोइरालाले पनि अनुशरण गरेको पाइन्छ ।
बीपी कोइरालाले राजतन्त्र र लोकतन्त्र सँगै लैजान धेरै मिहिनेत गर्नुभयो । दोस्रो विश्वयद्धकै समयमा राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति आयो । त्यसको प्रत्यक्ष÷परोक्ष सम्बन्ध र प्रभाव नेपालमा पनि परेको जस्तो देखिन्छ । तर त्यो समय अलिक फरक भएकोले राष्ट्रिय मेलमिलापलाई नयाँ ढङ्गले अगाडि बढाउने गिरिजाबाबुको इच्छा थियो ।
बीपीको बारेमा भन्नु र लेख्नुपर्दा लामो समय खर्चिनुपर्ने हुन्छ । त्यसैले सटिक रूपमा केही विषय उठान गर्न श्रेयस्कर देखिन्छ । राष्ट्र, राष्ट्रियता, लोकतन्त्र र समाजवादको बारेमा बीपीले स्पष्ट धारणा पस्किनुभयो ।
राष्ट्र
बीपीले राष्ट्रको बारेमा एकदमै सटिक विश्लेषण गर्नुभएको छ । राष्ट्र हुनको लागि साझा इतिहास, साझा भाषा र साझा भूभाग भएर मात्र हुँदैन त्यसलाई एक सूत्रमा बाँध्ने राष्ट्रिय भावना हुनुपर्छ भन्नुभएको छ । सन् १८१४ र १६ को सुगौली सन्धिपछि नेपालको राजनीतिक नक्सा खडा भयो । त्यसपछि नेपालको ‘नेसन स्टेट’ तय भयो । राष्ट्र हुनको लागि केही साझा कुराहरू छन् । हाम्रो हरेक क्रियाकलापमा राष्ट्र लुकेको छ । यसको सार्वभौमसत्ता बचाउनुपर्ने हुन्छ । सबैको साझा विषय केही छ भने त्यो राष्ट्र हो । एउटा भौगोलिक घेरा बन्यो त्यसभित्र हामी सबै अटेका छौँ । तर पनि हामीले अपनत्व महसुस गरेका छौँ । जुन हाम्रो राष्ट्र हो ।
राष्ट्रियता
राष्ट्रियता भनेको जनताको भावनाको प्रतिनिधित्व हो भन्ने बीपीको बुझाइ थियो । पञ्चायतले राष्ट्रियतालाई भूगोल भन्यो तर बीपीले जनताको भावना नै राष्ट्रियता हो भन्नुभयो । आज जनताको अगाडि उपस्थित समस्याहरूको सामूहिक रूपले समाधान गर्न सक्ने गरी हामीमा आउने चेतना नै राष्ट्रियता हो । अब पनि काङ्ग्रेसले बीपीलाई जोड्न सकेन भने काङ्ग्रेसको भविष्य छैन । बीपी बुझ्न सक्यो र त्यसैअनुसार आफूलाई काङ्ग्रेसले परिमार्जन गर्न सकेको खण्डमा काङ्ग्रेसको मात्र होइन देशकै भलाइ हुने देखिन्छ । लोकतान्त्रिक मुलुकमा राष्ट्रियताको विषयलाई कसरी सम्बोधन गर्न सकिन्छ भन्ने बारे बीपीले अन्यन्तै सहज ढङ्गले आफूलाई परिभाषित गर्नुभएको छ ।
बीपीले ‘आम समस्याको समाधान गर्नेको निम्ति गरिने सामुहिक प्रयत्न नै राष्ट्रियता हो’ भन्नुभएको छ । राष्ट्रियताको सवालमा बीपीले भन्नुभएको छ , ‘जब राष्ट्रियता कमजोर बन्न थाल्छ त्यो बेला दुई खाले राष्ट्रवाद देखा पर्छ । एउटा उग्रराष्ट्रवाद र अर्को सबै अट्ने र अटाउने जनताको भावधारा समेटिएको राष्ट्रिय सोच ।’ त्यसमा ‘च्वाइस’ सबैभन्दा खतरनाक किसिमले अगाडि आउँछ । जाति, धर्म, भाषा र सम्प्रदायको रूपमा देखा पर्न सक्छ । हिटलरको जस्तो नाजीको राष्ट्रवादको रूपमा विकल्पहरू आउन सक्छन् । त्यसबाट जोगाउन सकियो भने बीपीले भनेको राष्ट्रवाद झल्कन सक्छ । बीपीले एउटै शासन व्यवस्था र भाषा राष्ट्र निर्माणको लागि ठूलो ऊर्जा हुन सक्छ तर त्यो उग्रतातिर गयो भने त्यसलाई फर्काउन शताब्दीयाँै लाग्न सक्छ भन्नुभएको छ । अहिले नेपालमा उग्रराष्ट्र वादको बादल मडारिइरहेको देखिन्छ ।
लोकतन्त्र
प्रजातन्त्र र लोकतन्त्रको विषयमा फरक धारणा विकसित भयो । काङ्ग्रेसकै हिसाबमा प्रजातन्त्र छोड्यो र लोकतन्त्र च्याप्यो भन्ने आरोप लाग्ने गर्छ । त्यो मिथ्या छ । २०१२ सालमा बीपी आफँैले लोकतन्त्र र जनतन्त्र भनेर लेख्नुभएका ेछ । आज राजतन्त्र छैन प्रजातन्त्रको ठाउँमा लोकतन्त्र आएको छ । काङ्ग्रेसले यसको श्रेय गिरिजाप्रसादलाई दिनुपर्छ ।
२००७ सालको क्रान्ति नेपालको लागि चाहिने नै थियो । एकै समय भारतमा र नेपालमा फरक तरिकाले आन्दोलन भए । भारतमा लोकतन्त्र आएर नेपालमा पनि आयो भनेर हामी अझैसम्म भ्रममा छौँ । भारतको लोकतन्त्र उपहारमा आएको हो । ब्रिटिसहरूले भारतलाई लोकतन्त्र उपहारको रूपमा दिएका हुन् । तर नेपालमा हामी लोकतन्त्रको लागि लड्नुप¥यो । त्यो लडाइँ अझै जारी छ ।
हिजो राणासँग लड्यौँ । त्यसपछि राजासँग लड्नुप¥यो र अब कम्युनिष्टसँग लड्नुपर्ने बेला आएको छ । यो लडाइँ निश्चित छ । महेन्द्रले लोकतन्त्र र राष्ट्रियताबिना मुसोलिनी शैलीमा फासिष्ट तरिकाले इतिहास लेख्न खोजे । आज हामीले देखेका कम्युनिष्टमा पनि त्यही चरित्र झल्कने डर छ । उनीहरू पनि फासिष्ट शैलीमै इतिहास बनाउन चाहन्छन् । जुन अहिले उग्र कम्युनिष्ट भन्नेहरूले पनि शिरोधार्य गरिसकेका छन् ।
तिनै कम्युनिष्टहरू अहिले दुई तिहाइको बहुमतमा छन् । तर त्यो देन २००७ सालको क्रान्तिले दिएको हो भनेर उनीहरूले पनि बिर्सिनु हुँदैन । गिरिजाप्रसादले बन्दुक बोकेका शक्तिहरूलाई ब्यालेटसम्म ल्याएकै हो । लोकतन्त्रको अभ्यासमा अभ्यस्त बनाउने यहाँभन्दा ठूलो प्रयास के हुन सक्छ ?
समाजवाद
समाजवादको बारेमा सबैको फरकफरक धारणा छ । अमेरिकाले पनि आफूलाई ‘सोसलिस्ट कन्ट्रोल’ भन्छ । युरोपले आफूलाई ‘लिबरल स्टेट’ भन्छ । तर हामीले खोजेको समाजवाद भनेको बीपीले भनेकै समाजवाद हो । जुन अलौकिक छ र नौलो छ । बीपीले समाजवादको बारेमा धेरै भन्नुभएकै छैन । सिम्बोलिक रूपमा योजना आयोगको भित्तामा एउटा फोटो राख्नु र त्यसको उन्नति नै समाजवाद हो भन्नुभएको छ ।
बीपीले उत्पादनलाई जोड दिनुभयो । उत्पादनमा आत्मनिर्भर हुनुपर्छ भन्ने बीपीको धारणा थियो । बिपीले ‘नेपालको सन्दर्भमा समाजवाद’ भन्ने लेखमा युरोपको समाजवाददेखि कार्ल माक्र्सको कम्युनिष्ट मेनिफेस्टो कसरी आयो भन्ने सम्मको कुरा उल्लेख गर्नुभएको छ । औद्योगिक क्रान्तिपछि केटाकेटी, गरीब र महिलाको दुर्दशा सँगै पूँजीवादी अभ्यासको सुरुवातको बारेमा बीपीले उल्लेख गर्नुभएको छ ।
बीपीले सबैभन्दा धेरै खाद्यान्नको उत्पादनमा जोड दिनुभएको छ । गाँस, बास र कपासमा समाजवाद केन्द्रित गरून् भएको छ । गाँसको लागि स्थानीय उत्पादनमा निर्भर हुने र त्यसैलाई व्यावसायिकता प्रदान गरी निर्यात समेत गर्न सकिने उहाँको बुझाइ थियो ।
बासको सन्दर्भमा लोकल बाँस, काठ र ढुङ्गाको प्रयोग गरेर घर बनाउनुपर्छ जसले नेपाली पैसा विदेश निर्यात नहुने उनको तर्क थियो । देशले गाँस, बास र कपासलाई केन्द्रित गरेर तुलनात्मक खर्चलाई कम लागतमा उपयोग गर्न सक्यौँ भने यो पृथ्वीको भलो हुन्छ भन्नुभएको छ ।
आज पश्चिमाहरू ‘ग्लोबल वार्मिङ’ र ‘क्लाइमेट चेन्ज’को विषयमा धेरै चिन्तित छन् । तर कोइराला त्यसबेला नै यस्ता विषयमा धेरै चिन्तित भएको पाइन्छ । हामी सस्तोमा राम्रो र आफैँ उत्पादन गर्न सक्ने किफायती कपडाको प्रयोग गर्न सक्छौँ भन्नुभएको छ ।
त्यससँगै उहाँले शिक्षामा धेरै जोड दिनुभएको छ । एउटा गुणस्तरीय मान्छे बनाउनको लागि शिक्षाको जरुरी रहेको उहाँको बुझाइ पाइन्छ । एकै किसिमको आधारभूत शिक्षा हुनुपर्छ ।
गीता जति पढ्यो त्यति नै नयाँ कुरा भेटिन्छ त्यस्तै बीपी कोइरालालाई पनि जति अध्ययन ग¥यो त्यति नै नयाँनयाँ कुराहरू भेटिन्छ । कोइरालाको ‘राष्ट्र, राष्ट्रियता, लोकतन्त्र र समाजवादको सन्दर्भमा यो मेरो योजना अहिलेको लागि भन्दा पनि भविष्यको लागि हो भनेर आफैँ भन्नुभएको छ ।
हिजो कोइरालाले भनेका र लेखेका कुराहरू आजको सन्दर्भमा हुबहु लागू हुन सक्ने भएर नै उहाँलाई महामानव भनिएको हो । फेरि पनि के सत्य हो भने बीपीसँग नजोडिएको देश र बीपी बिर्सिएको काङ्ग्रेस पानीबिनाको माछाजस्तो हुन्छ । बीपीको विचार आज मात्रै होइन भोलि पनि त्यत्तिकै सान्दर्भिक हुने देखिन्छ ।
(राजनीतिक विश्लेषक आचार्यसँग प्रदेश पोर्टलका राजनीतिक ब्युरो प्रमुख विनय बाह्रकोटीले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)
