इटहरीः नेपाल, भारत, बङ्गलादेश, भुटान, श्रीलङ्का, माल्दिभ्स, पाकिस्तान, अफगानिस्तानजस्ता ८ देशले बनेको छ दक्षिण एशिया । र, यी ८ देशमा ४ देशसँग सहज पहुँच भएको नेपालको एकमात्र प्रदेश हो प्रदेश नम्बर १ ।

प्रदेश नम्बर १ भारतीय राज्य विहार, पश्चिम बङ्गाल र सिक्किमसँग जोडिएको छ । प्रदेश १ को पूर्वी नाका काँकरभिट्टाबाट बङ्गलादेशको सिमाना फूलबारी नाका एक घण्टाको सडक यात्रामा पुगिन्छ । बङ्गलादेशको राजधानी ढाका पुग्ने करीब ५ सय किलोमिटर हाराहारीको सीधा सडक दूरीको यात्रा १३ घण्टा आसपासको छ ।

भुटानको सिमाना पुग्न ३ घण्टा हाराहारी लाग्ने प्रदेश १ को पूर्वी सिमानाबाट ३ सय ५० किलोमिटर हाराहारीको सडक दूरीमा रहेको भुटानको राजधानी थिम्पु पनि सडकबाटै ९ घण्टामा पुग्न सकिन्छ । काठमाडांै पुग्नेभन्दा कम समयमा थिम्पु र काठमाडौंकै हाराहारीमा ढाका पुग्न सकिने प्रदेश १ सडक सञ्जालकै आधारमा आधा दक्षिण एशियासँग सिधा जोडिएको छ ।

किमाथाङ्का र ओलाङचुङगोला नाका खोलेपछि चीनमा समेत सीधा सडक सञ्जाल हुने प्रदेश १ अहिले भारत, भुटान र बङ्गलादेशसँग सहज सडक पहुँचमा छ । तर, पर्यटकीय आवागमनको कोणमा भने निराशाजनक अवस्था छ ।

बजार उत्साहजनक, आगमन निराशाजनक

प्रदेश १ को पर्यटक आउने र जाने मुख्य बिन्दु काँकरभिट्टा हुँदै आउने पर्यटकको सङ्ख्या उत्साहप्रद छैन । सन् २०१८ मा ११ हजार ३ सय ९ जना तेस्रो देशका पर्यटक पूर्वी नाकाबाट नेपाल प्रवेश गरे । भारत बाहेकका मुलुकबाट नेपाल प्रवेश गरेका उनीहरूको सङ्ख्या सन् २०१७ मा भन्दा ३ हजार ७ सय ८१ जना धेरै हो ।

सन् २०१९ को जुलाइसम्ममा ७ हजार २ सय २९ जना पर्यटक तेस्रो देशबाट पूर्वी नेपाल प्रवेश गरेको अध्यागमन कार्यालय काँकरभिट्टाका प्रमुख जनक कोइरालाले बताए । कोइरालाका अनुसार पूर्वी नाकाबाट भित्रिने र बाहिरिने पर्यटकहरूको सङ्ख्या थोरैमात्र फरक छ । ‘सन् २०१८ मा ११ हजार ३ सय ९ जना पर्यटक भित्रिए भने १० हजार २ सय ९६ बाहिरिए’, कोइराला भन्छन्, ‘भारत, बङ्गलादेश र भुटान जान र आउनको लागिसमेत काँकरभिट्टा ट्रान्जिट भएकाले आउने र जाने उस्ताउस्तै देखिन्छ ।’

प्रदेश १ का १४ जिल्लामा पर्यटक भित्रिने एकमात्र नाका काँकरभिट्टा होइन । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलसहित अन्य नेपाल छिर्ने ६ वटा नाकाबाट पनि पर्यटक आउने हुनाले काँकरभिट्टाकै सङ्ख्या सबै नभएको प्रदेश १ का पर्यटन व्यवसायी वासुदेब बराल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘प्रदेश १ मा सिधै काठमाडौंबाट सगरमाथालगायतका हिमाली क्षेत्रमा आउने, पूर्वी नाकाबाट आउने र खुला सीमा भएको भारतबाट आउने सबै जोड्दा ५ लाख बढी हुन्छ ।’

भारतबाट साढे ४ लाख हाराहारी, पूर्वी नाकाबाट १० हजार बढी र अन्य गरेर ५ लाख पर्यटक प्रदेश १ मा आउने बरालको तर्क छ । तर, यति सङ्ख्या मात्रैले नपुग्ने पनि उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘हामीले विहार, पश्चिम बङ्गाल, सिक्किमदेखि भुटान र बङ्गलादेशका पर्यटक ल्याउनै सकेका छैनौँ ।’

सन् २०११ को भारतीय जनगणनाअनुसार विहारको जनसङ्ख्या १० करोड ४० लाख ९९ हजार ४ सय ५३ रहेको छ । सोही जनगणनाअनुसार पश्चिम बङ्गालको जनसङ्ख्या ९ करोड १३ लाख ४७ हजार ७ सय ३६ रहेको छ भने सिक्किमको जनसङ्ख्या ६ लाख ११ हजार रहेको छ । सीमावर्ती भारतीय ३ प्रदेशको जनसङ्ख्या १९ करोड ६० लाख ५८ हजार २ सय ९९ हुन्छ ।

सन् २०११ को जनगणनाअनुसारको १९ करोड बढीको यो जनसङ्ख्या अहिले सन् २०१९ मा आइपुग्दा २० करोड पुग्ने सम्भावना भए पनि प्रदेश १ ले त्यो जनसङ्ख्यालाई तान्न नसकेको बरालको भनाइ छ ।

सीमावर्ती ३ भारतीय राज्य मात्रै होइन भुटान र बङ्गलादेशको अवस्था पनि उस्तै भएको बराल बताउँछन् । १६ करोड जनसङ्ख्या भएको बङ्गलादेश र साढे ७ लाख जनसङ्ख्या भएको भुटान पनि प्रदेश १ को पर्यटनमा उत्तिकै राम्रो बजार भएको बराल बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘तीन भारतीय राज्य र नजिकैका बङ्गलादेश र भुटानको एकमुष्ट जनसङ्ख्या ३६ करोड बढी हुन्छ ।’ ३६ करोडको समीपमा भएको नेपालको सबैभन्दा धेरै पर्यटकीय विविधता भएको प्रदेश भए पनि पर्यटक ल्याउन नसक्नु प्रदेश १ को दोष भएको धरान उपमहानगरपालिकाका पर्यटन विकास समितिका सहसंयोजक तथा जनगायक किशोर थुलुङ बताउँछन् ।

‘हामीसँग पर्यटनका विशाल सम्भावना छन् र नजिकै करोडौँका बजार पनि छन्’, हालसालै कोलकत्तामा भएको ट्राभल एण्ड टुरिजम (टीटीएफ) फेयरमा सहभागी भएर आएका थुलुङ भन्छन्, ‘दक्षिण एशियाको पर्यटन बजार हेरेपछि लाग्यो, हामी पर्यटन प्रचारमा अझै नर्सरी कक्षामै रहेछौँ ।’

किशोर थुलुङको तर्कमा सहमत छन् इटहरीका पर्यटन व्यवसायी जीवन पराजुली । नेपाल भ्रमण वर्ष २०२० को प्रदेश १ को समितिमा रहेका पराजुलीका अनुसार बजारअनुसारको ब्राण्डिङ र प्रचार नहुँदा प्रदेश १ ले छिमेकबाटै पर्यटक तान्न सकिरहेको छैन । ‘प्रदेश १ लाई पर्यटकीय हब बनाउन अहिलेलाई युरोप अमेरिकाका सेतो छाला भएका पर्यटक आवश्यक छैन’, होटल व्यवसायी सङ्घ इटहरीका अध्यक्षसमेत रहेका पराजुली भन्छन्, ‘सबैभन्दा पहिले छिमेकका पर्यटक ल्याएर पर्यटन व्यवसायलाई बलियो बनाउनुपर्छ ।’

बङ्गलादेशी पर्यटक स्थलमार्गबाट ल्याउन समस्याः कमजोर प्रचार र भारतीय भिसा
खुला सीमा भएर आउने भारतीय पर्यटकसँगै बङ्गलादेशी बजारलाई पनि लक्षित गर्नुपर्ने पर्यटन व्यवसायी जीवन पराजुली बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘सन् २०१८ को तथ्याङ्कले बङ्गलादेशबाट भारत आउने पर्यटक सङ्ख्या २१ लाख रै’छ तर नेपालमा आधा लाख पनि बङ्गलादेशी पर्यटक आउँदैनन् ।’ बङ्गलादेशी पर्यटकलाई प्रदेश १ बाटै ल्याउन पहल हुनुपर्ने पराजुली बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘खुला सिमाना भएको भारतदेखि भुु्टानका पर्यटक त जसोतसो आइरहेका छन् तर बङ्गलादेशीको आगमन अत्यन्तै थोरै छ ।’

बङ्गलादेशी पर्यटक नेपालमा ल्याउन सहज भएको तर प्रचारकै कारण समस्या भएको विराटनगरका चर्चित पर्यटन उद्यमी भविष श्रेष्ठ बताउँछन् । प्रदेश १ को सबैभन्दा ठूलो पर्यटन मेला इस्ट टुरिजम मार्टका संयोजक र नेपाल उद्योग वाणिज्य महासङ्घ प्रदेश १ समतिका पर्यटन शाखा प्रमुख श्रेष्ठ भन्छन्, ‘थुप्रै बङ्गलादेशी पर्यटक नेपाल बारेमा जानकार छन् तर प्रदेश १ को प्रचारकै अभावमा उनीहरू कम आएका हुन् ।’

बङ्गलादेशमा प्रदेश १ को राम्रोसँग प्रचार हुनासाथ पर्यटकको आगमन बढ्ने श्रेष्ठ बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘राम्रोसँग प्रचार पुगेपछि बङ्गलादेशबाट पर्यटक अत्यधिक आउन सक्छन् ।’

धरानका पर्यटन व्यवसायी बासुदेव बराल भने बङ्गलादेशी पर्यटक प्रदेश १ ल्याउन भारतीय भिसा अर्को समस्या भएको बताउँछन् । पटकपटक बङ्गलादेशको पर्यटकीय यात्रा गरेका बराल भन्छन्, ‘भारतले डबल इन्ट्री भिसा नदिने भएकाले भारतीय क्षेत्र हुँदै नेपाल ल्याउन अलिक समस्या छ ।’ बङ्गलादेशबाट भारत आएर नेपाल हुँदै फेरि भारत छिर्ने डबल भिसा दिन भारतले अस्वीकार गर्ने भएकाले प्रदेश १ मा सिधै बङ्गलादेशी पर्यटक ल्याउन असहज भएको बराल बताउँछन् । डबल इन्ट्री नहुँदा प्रदेश १ आउनको लागि ढाकाबाट काठमाडौं हुँदै पुनः प्रदेश १ आउने झन्झट भएको बराल बताउँछन् ।

भारतले बढीमा १५ दिने ट्रान्जिट भिसा दिने र सोही भिसामा बङ्गलादेशको फूलबारी नाकाबाट एक घण्टाको सवारी दूरीमा आउन सकिने प्रदेश १ को बारेमा कमैमात्र बङ्गलादेशीलाई जानकारी भएकाले समस्या भएको बराल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘डबल इन्ट्री भिसा दिने वा ट्रान्जिट भिसाको समय बढाएमा धेरै बङ्गलादेशी स्थलमार्गबाट सहजै प्रदेश १ आउन सक्छन् ।’

प्रदेश १ को पर्यटन ब्राण्डः भारतीय र भुटानीलाई संस्कृति, बङ्गलादेशीलाई प्रकृति
पर्यटन व्यवसायी बराल प्रदेश १ लाई छिमेकी भारतदेखि भुटान हुँदै बङ्गलादेशसम्म सबैलाई बेच्न सकिने प्याकेज भएको पर्यटन हब भएको बताउँछन् । बरालका अनुसार बिहार, पश्चिम बङ्गालका र सिक्किममा हिन्दूहरूलाई प्रदेश १ का शैव, शाक्त र वैष्णव धामहरूमा ल्याउनुपर्ने बताउँछन् । शिव मान्ने शैवहरूलाई हलेसी महादेव, शक्तिको आरधना गर्ने शाक्तहरूलाई पाथीभरा र वैष्णवहरूलाई वराहक्षेत्र र विष्णुपादुका राम्रो गन्तव्य भएको बराल बताउँछन् ।

प्रदेश १ को धार्मिक पर्यटनको विशेष जानकारसमेत रहेका बराल भन्छन्, ‘वैदिक सनातन धर्म हिन्दूका शैव, शाक्त र वैष्णव गरी तिनै खाले सम्प्रदायका विश्वस्तरीय धामहरू प्रदेश १ मा भएकाले यी धामहरूको थप प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ ।’

सिक्किमबाट बुढासुब्बा आउने दर्शनार्थीको सङ्ख्यालाई पनि प्रचारबाट बढाउन सकिने बराल बताउँछन् । यस्तै, बङ्गलादेशलाई प्रदेश १ ले बेच्न सक्ने पर्यटकीय खुराक प्रकृति भएको बरालको तर्क छ । प्रदेश १ का ¥याफ्टिङ, प्याराग्लाइडिङ, सप्तकोशी जेट बोटिङदेखि माउन्टेन फ्लाइटसम्मका प्याकेज बङ्गलादेशीलाई बेच्न सकिने बराल बताउँछन् ।

प्रदेश १ लाई सिक्किम, भुटान र दार्जिलिङको विकल्पको रूपमा विज्ञापन गर्नुपर्ने बताउँदै बराल भन्छन्, ‘बङ्गलादेशीलाई प्रदेश १ का हिल स्टेसनदेखि गुराँसको राजधानी, इलाम हुँदै अन्य धेरै स्थानमा घुमाउन सकिन्छ ।’

धेरै बङ्गलादेशी बिदा मनाउन कि भुटान कि दार्जिलिङ तथा पश्चिम बङ्गालका विभिन्न क्षेत्रमा आउने भएकाले उनीहरूलाई नजिकैको प्रदेश १ को प्रचार गर्न आवश्यक भएको बताउँछन् वल्र्ड टुरिजम फोरम स्वीट्जरल्याण्डमा समेत सहभागिता जनाएर आइसकेका इटहरीका पर्यटन व्यवसायी सुनिल भुसाल ।

‘हाम्रो प्रदेश १ का हाइकिङदेखि ट्रेकिङसम्मका सबै सुविधा उच्च सत्कारसहित दिन सकिएमा बङ्गलादेशीहरू ल्याउन समस्या छैन’, भुसाल भन्छन्, ‘तर यसको लागि व्यवसायीले भन्दा राज्यले धेरै चासो दिनुपर्छ ।’ प्रदेश १ का प्रमुख पर्यटकीय क्षेत्रमा स्तरीय होटल, रिसोर्ट र भिल्लाहरू खुलाएर बङ्गलादेशीलाई तान्न सकिने भुसाल बताउँछन् ।

‘हाम्रो प्रदेश १ मा प्रकृतिले सुन्दरता दिएको क्षेत्रमा होटल तथा रिसोर्ट स्तरीय छैनन् र पर्यटकलाई आकर्षण गर्न र खर्च गराउन सकिएको अवस्था छैन’, भुसााल भन्छन्, ‘पर्यटक ल्याउन प्रकृति, संस्कृति वा अन्य गन्तव्य मात्रै भएर हुन्न त्यहीअनुसारको होटल, रिसोर्ट, परिकार, सत्कार र अन्य मनोरञ्जनात्मक सेवा आवश्यक हुन्छन् ।’

प्रदेश १ का मुख्य धार्मिक, सांस्कृतिक तथा प्राकृतिक गन्तव्यसम्म पुग्ने सहज सडक, सुन्दर सत्कार र सन्तोषजनक आवास भएमा पर्यटक ल्याउन कुनै समस्या नहुने भुसाल बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘पर्यटकीय पूर्वाधार, जनशक्ति र सत्कार हुनासाथ प्रदेश १ मा भारत, भुटान र बङ्गलादेशका पर्यटक ल्याउन र अड्याउन कुनै समस्या छैन ।’ – टुर न्यूज म्यागजिनबाट