सुनचाँदी व्यवसायमा कालीगढको बढ्दो समस्या

धरानः विगत केही वर्षबाट सुनचाँदी व्यवसायको बजार ओरालो लागिरहेको छ । केही वर्ष पहिले नेपालीहरूका ठूलाठूला चाडपर्वहरू भित्रिनु डेढ÷दुई महिना अगावै अन्य उपभोग्य वस्तुसँगै सुनचाँदीको पनि कारोबार बढ्थ्यो तर अहिले हिन्दू धर्मावलम्बीको चाड दशैं र तिहार भित्रिन लाग्दा पनि सुनचाँदीको व्यवसाय खस्कँदो मात्रमा छ भन्छन् सुनचाँदी व्यवसायी
यसो हुनुमा के छ त कारण ? किन बढेन सुनचाँदी कारोबार ? भन्ने विषयमा सुनचाँदी व्यवसायीसँग बुझ्दा यस व्यवसायमा विकृति भित्रिएको बताउँछन् व्यवसायीहरू । सोही विकृतिका कारण सुनचाँदीको व्यापारको अवस्था खस्कँदो रूपमा रहेको छ । व्यवसायीका अनुसार नेपालमा दैनिक कम्तीमा पनि ४० केजी सुन खपत हुने गरे पनि सरकारले भने २० केजी मात्रै दिने गरेको छ । यसरी कच्चा पदार्थको अभाव तथा धितो कारोबार लगायतका कारणले पनि यो व्यवसाय धराशायी बन्दै गएको छ । त्यस्तै, यस व्यवसायाट सबभन्दा छिटो नाफा हुन्छ भन्ने सोचका कारण व्यवसायी र ग्राहक दुवै पक्षलाई बेफाइदा पुगेको व्यवसायी बताउँछन् ।

व्यवसायीका अनुसार ‘सुखको गहना, दुःखको खजना’ भन्ने भनाइ सरकारले वञ्चित गरेको छ । आवश्यक परेको बेला आफूले खरिद गरेर राखेको सुनचाँदीबाट पैसा दिन बन्देज लगाउनाले पनि कारोबार घटेको व्यवसायी बताउँछन् । नेपाल सुनचाँदी व्यवसायी महासङ्घ सुनसरीका अध्यक्ष किसन मास्के अझ थप्छन् धितो कारोबार गरेबापत हामी सरकारलार्ई राजस्व तिर्न तयार छौँ । हुन त धितो बन्धक कारोबार बैंकले गर्ने हो तर प्रक्रिया झन्झटिलो भएकाले उपयुुक्त तरिकाले राजस्व लिएर व्यवसायीलाई धितो कारोबार गर्न दिए सहज हुने उनी बताउँछन् । धितो बन्धक कारोबार बैंक नहुँदादेखि नै चलिआएको हो । अहिले पनि चलाउन पाउनुपर्ने माग प्रदेश र सङ्घीय सरकारलार्ई बारम्बार गरिरहेको उनी बताउँछन् ।

कच्चापदार्थको कृत्रिम अभाव हुँदा अनि सुनचाँदी व्यवसायी महासङ्घमा आएको सुनचाँदी उपयुुक्त तरिकाले वितरण नहँुदा पनि व्यवसाय सञ्चालनमा बाधा पुगेको दाबी गर्छन् व्यवसायी युवराज शङ्कर । महासङ्घका अध्यक्ष भने समान रूपमा सबैलाई कच्चापदार्थ पु¥याइएको दाबी गर्छन् । ‘पहिले महासङ्घको नीतिअनुसार जम्मा सुनको ३० प्रतिशत ल्याउनेले राखेर अरु ७० प्रतिशत सदस्यलार्ई वितरण गथ्र्यौं । अझ अहिले सुनचाँदीको अभावलाई मध्यनजर गर्दै त्यसमा पनि घटाएर १० प्रतिशत मात्र ल्याउनेले राखेर अरु वितरण गर्ने गरेका छाँै ।’ मास्के भन्छन्, ‘अर्को कारण भनेको यो व्यवसायमा विकृति भित्रिएर पनि कारोबार नभएको हो ।’
जनमानसमा सबभन्दा छिटो नाफा कमाउने व्यवसाय भन्ने छाप परेकाले पनि व्यवसायमा बढी विकृति आएको उनको भनाइ छ । क्षणिक नाफा देखेर आएका व्यवसायी विस्थापित भएको र सँगसँगै ग्राहकमा विश्वसनीयता पनि घटाइदिएको उनी बताउँछन् ।

सुनचाँदी व्यवसायसम्बन्धी नीति नै छैन
व्यवसायमा ठूलो हिस्सा ओगट्ने र राज्यलार्ई ठूलो मात्रामा राजस्व बुझाउने सुनचाँदी व्यवसाय सञ्चालन सम्बन्धी कुनै नीति नै नभएको व्यवसायीको आरोप छ । नीतिको अभावकै कारण प्रशासनले व्यवसायीलाई दुःख दिइरहेको व्यसायी बताउँछन् ।

किन विस्थापित हँुदैछन कालीगढ
पहिले परम्परागत रूपमा विश्वकर्मा (सुनार) ले मात्रै सुनचाँदीका गहना बनाउने काम गर्थे । जसले गर्दा काममा समस्या थिएन । तर अहिले सबैभन्दा छिटो नाफा कमाउने पेसा यो रहेछ भन्ने भ्रम भएकाले सबै जातिले व्यवसाय सञ्चालन गर्नुका साथै विदेशी कालीगढ ल्याउने अस्वस्थ प्रतिष्पर्धाले नेपाली कालीगढ विस्थापित हुन पुगे । कतिपय वैदेशिक रोजगारीमा जान विवश भए । कालीगढको काममा गिरावट आउनुको मुख्य कारणमा कच्चापदार्थको अभाव, धितो कारोबार नहुनु, विदेशी कालीगढलार्ई भित्र्याउनु, उचित पारिश्रमिक नदिनु आदि रहेको व्यवसायीको भनाइ छ । अहिले ८० प्रतिशत काम घटेको बताउँछन् धरान–२ मा कार्यरत कालीगढ कीर्तन रसाइली ।

कालीगढहरू किन अपहेलित ?
विश्वका धेरै ठाउँमा सुनलाई विश्वसनीय वस्तु मानिएको छ । जुनसुकै जातजातिले पनि सुनचाँदीका गरगहना लगाउन चाहन्छन् । विश्वका ठूलाठूला देशहरूमा नेपाली कालीगढले बनाएका गरगहनाको माग धेरै छ । तर त्यही नाम कमाएका कालीगढ भने अपहेलित हुनुपरेको रसाइली बताउँछन् ।
सरकारलाई कर तिरे पनि राज्यले व्यवसायीलाई राहत होइन तनाव दिएको बताउँछन् नेपाल धातु मजदुर सङ्घका सचिव दीपराज दर्नाल । ‘त्यसैले राज्यले हामीलार्ई तल्लो दर्जाको व्यवहार गरेकोे छ । हाम्रो देशमा जुनसुकै पेसा व्यवसायमा लाग्ने व्यक्तिहरूलार्ई विभिन्न मान सम्मान र पदवी दिइन्छ र प्रोत्साहन गरिन्छ’, दर्नाल भन्छन्, ‘तर हस्तकलाका माध्यमबाट नेपाललार्ई विश्वमा चिनाउने र विश्व बजारमा माग हुने वस्तु बनाउने हामी कालीगढलार्ई राज्यले नै अवहेलना गरेको छ ।’

श्रमिकले उचित मूल्य कहिले पाउने
बर्सेनी विभिन्न ट्रेड युनियनहरू अर्थात् सङ्घ संस्थाहरूले कालीगढहरूलाई विभिन्न सेवा सुविधा उपलब्ध गराउन भन्दै कालीगढ सँगै पैसा उठाएर विभिन्न औपचारिक कार्यक्रम गर्ने गरेका छन् । यतिमात्र होइन काम गर्न उपयुुक्त वातावरण सिर्जना गर्छाैँ, बिनाधितो बैङ्कबाट ऋणको सुविधा उपलब्ध गराउँछौँ, ज्याला कम्तिमा ६ प्रतिशत कायम गर्छौ भन्छन तर त्यो कार्यक्रम औपचारिकतामै सीमित हुने गरेको छ । राज्यले पनि अन्य मजदुरको तलब र सेवा सुविधा सम्बन्धी नियम बनाएको तर कालीगढको लागि नबनाएको बताउँछन् रसाइली । व्यवसायीले १२ प्रतिशतसम्म मार्जिन लिए पनि कालीगढलाई ६ प्रतिशत पनि नदिने सुनचाँदी व्यवसायीसँग जोडिएका कालीगढहरू बताउँछन् ।