धरानः सुखको गहना दुखको खजना भनिएको सुनचाँदीका गरगहना बनाउने धरान ३ स्थित सदन रोडका सन्तोष सुन्च्यौरी आफ्नो कारखानामा मोवाइल खेलाउदै वसेका थिए । पहिले भिडभाड हुने कारखाना सुक्रबार भने सुनसान देखिन्थ्यो । यसरी सुनसान भएको ३ महिनाबढी नै भईसक्यो । अहिले काम नहुँदा उनि काम आशमा आफ्नै कारखानामा मोवाइल खेलाउँदै दिन काट्ने गरेका छन् ।
सन्तोष सुन्च्यौरी भन्छन–‘पहिले सुन, चाँदी, तामा र पित्तलका मुर्तिदेखी लिएर गरगहना बनाउने काम राम्रो हुन्थ्यो । अहिले छैन । त्यही पनि काम आउँछकी भनेर कारखाना आएर बसेका छौँ । तर हालसम्म एउटै काम आएको छैन् । के गरि बिहान बेलुका हातमुख जोर्ने हो दिनरात चिन्ताले सताउने गरेको छ ।’
लकडाउन यता काम नभएपछि समस्या परेका सुन्च्यौरीकोे ४ जनाको परिवार छ । उनको कारखाना सदनरोडमा भएपनि उनको वासस्थान भने धरान ५ देविगाउँमा रहेको छ । काम नभएपछि दाम पनि भएन । उनलाई अहिले परिवार संचालन गर्न निकै गाह्रो परेको छ । उनी भन्छन् –‘पहिले राम्रो काम हुन्थ्यो जिविकोपार्जन गर्न खासै समस्या थिएन अहिले त काम टक्क हान्ने सम्म छैन । दैनिकी चलाउन नै गाह्रो भएको छ । यो पेसाको अव दिन गएछन अर्को विकल्प खोज्न पनि लगानी छैन ! के गर्ने ? अव यो लकडाउन सकिएपछि अरु तिरै लाग्नुपर्ला ।’
विगत लामो समयदेखी सुनचाँदी कालिगडको काम गर्दै आएका देवराज दर्नान आफ्नो कारखाना नै बन्द गरेर वसेका छन । उनी भन्छन,– ‘काम आयो भने खालेर गर्ने हो ! खोलेर के गर्नु? कामै छैन । यो लकडाउन त न्यु र काल भनेजस्तो मात्रै हो । यो पेसाबाट अव केही गरौला भन्ने छैन । हामी केही हुदैन भनेर नै कृषि तथा पशुपालन तिर लागेका छौँ । यो पेसामा पहिले केही थियो अव छैन । अहिले यो समयमा त ठिकै हो । विलासी बस्तु भएकोले यो अवस्थामा नचल्नु स्वभाविक हो ।’
लकडाउनमा सबैलाई समस्या परेकाले उपभोतmाले गरगहना बनाउने भन्दा पनि वेचेर बैंकमा राखेर आफ्नो आवश्यकता पुरा गर्दछन । त्यसैले अहिले काम नचल्नु त स्वभाविक हो । दुई तीन वर्षयता काम घट्दै अहिले त ठप्प नै भयो । त्यसैले हामी अरुनै पेसामा लाग्नुपर्छ भन्ने सोचाई आएको उनले बताए । केही साथीहरु यहि लकडाउनले गर्दा विस्थापित भएको उनले बताए ।
पहिले केही कालिगढहरु यो काम छोडेर बैदेशिक रोजगारी जाने गरेका थिए । अहिले कोरोना भाइरसका करण बैदेशिक रोजगारीमा पनि जाने वातावरण छैन । त्यसैले धेरै कालिगड समस्यामा परेका छन । परम्परागत तथा आधुनिक गरगहना बनाउने कालिगढहरु नेपालमा नै केही गर्नु पर्छ भनेर नयाँ पेसा तथा व्यवसाय अपनाउन थालेका छन । कोही टेम्पु चलाउन त कोही मासु पसल संचालन गर्न थालेको देवराजले बताए ।
विगत लामो समयदेखी परम्परागत तथा आधुनिक गरगहना बनाउने काम गर्दै आएका कालिगडहरुले अन्य पेसा अवलम्वन गर्न थालेपछि नेपालका परम्परागत गरगहनाहरुको लोप हुने खतारा पनि उतिकै रहेको छ । केही भइसकेका छन । अहिले पनि परम्पराग गरगहना बनाउने कालिगढ कम नै पाइन्छन । अहिले धेरै आधुनिक फेसनेवल गरगहना बनाउने कालिगढ आए ।
लामो समयदेखी रत्नरोडमा सुनचाँदीको परिपुरकको रुपमा रहेको गरगहना कनाउने काम गर्दै आएका अनिल शाक्य र अशोक बराइली पनि यो पेसाको भविष्य नदेखेपछि टेम्पु संचालन गर्ने तयारीमा छन् । उनिहरु भन्छन, ‘लकडाउन यता मात्रै काम नभएको भए त आशा हुन्थ्यो, पहिलेदेखि नै काम नभए पछि अन्य पेसा खोज्न बाध्य भएका हौँ ।’
अहिले सुनको भार इतिहासकै उच्च ९२ हजारको भन्दा माथि पुगेको जसले गर्दा पनि काममा कमि आएको छ । यती मात्र नभएर यो व्यवसायमा बिकृति, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, कच्चा पदार्थको कृतिम अभाव, सहज रुपमा गरगहना बजारमा पु¥याउन नपाउनु लगायतका कुराहरुले कालिगडको काम खस्किदै गएको हो । केही कामदार लकडाउन भन्दा पहिले नै विस्थापित भइसकेका थिए । लकडाउन नभई काम छोडेर अन्य पेसामा लाग्ने मनस्तिथतिमा रहेका कालिगढहरु लकडाउन पछि पुर्ण रुपमा विस्थापित हुन थालेका हुन ।
कालिगढ देवराज दर्नाल भन्छन,– ‘केही वर्षदेखी बिशेष गरेर विश्वकर्माहरुले गर्ने यो पेसामा अन्य गैर दलितको पनि आगमन भएको छ । यो समस्या भने होइन । झन प्रतिस्पर्धा हुन्छ । उपभोतmाले राम्रो गुणस्तरीय बस्तु पाउँछन । वर्तमान समयमा बैदेशिक कामदार भित्र्याउनाले र गरगहनाहरु बनाउने मेसिन आएपछि धेरै कालिगढ विस्थापित हुन पुगेका हुन् ।’
कालिगढ देवराज दर्नाल सुनचाँदीका लागी नभई नहुने कालिगढको विषयका राज्यले केही नगरेको आरोप लगाउछन् । राज्यले अन्य पेसामा काम गर्ने श्रमिकहरुलाई निश्चित ज्याला तोकि दिएको छ । अन्य पेसाका श्रमिकहरुलाई समस्यामा पर्दा सहयोग गरेको छ । आवाज उठाएको सुनिन्छ तर कालिगढहरुलाई आजसम्म कुनै निकायले सहयोग नै नगरेको उनले बताए । यतिका समय नेपालमा लकडाउन भएपनि कालिगढहरुको बारेमा कसैले सोधि खोजीको कुरा त के आवाज समेत नउठाएको उनले बताए । तीन तहको सरकार मध्ये कुनै न कुनै तहको सरकारले त हामी कालिगढलाई हेर्छ , आफुहरुको आवज सुन्छ भन्ने आशा थियो, तर यत्तिका दिनसम्म केही नगरिएपछि सबै आशाहरु मरीसकेको देवराजले बताए । उनले कालिगढहरुले गरेको योगदान न त राज्य न त श्रमिक नेताहरुले नै नदेखेको गुनासो गरे । राज्यले पनि हामीलाई देखेन । यो व्यवसायमा अन्य श्रमिकको ज्यालामा काम गर्ने हो भने हामीलाई लस (घट्ने) तिर्न पनि पुग्दैन । राज्यले कालिगडहरुका लागि छुट्टै निति बनाउनु पर्ने देवराजको माग छ । उनले भने–‘ राज्यलाई ठुलो संख्यामा रहेका कालिगढको विषयमा जानकारी नै छैन । कालिगढ (श्रमिक)हरुलाई राज्यले चिनेन्, व्यवसायीलाई मात्र चिन्यो । यो पनि एउटा समस्या हो ।’
