आज २०७५ सालको जितिया पर्वको अन्तिम दिन हो । असोज महिनाको कृष्णपक्ष सप्तमीदेखि नवमीसम्म ३ दिन मनाइने पर्व हो जितिया । जितिया थारु र मधेसी महिलाले मनाउने परापूर्वदेखि चलिआएको मौलिक पर्व हो ।
पूर्वी तराईका थारुमा विवाहित महिला व्रत बस्छन् । पश्चिमतिरका थारु र मधेसीहरूमा भने कतैकतै अविवाहित महिलाहरूले पनि व्रत बस्ने चलन छ ।
आफ्नो सन्तानको सुख, शान्ति, समृद्धि र दुर्घटनाबाट जोगाउन जितिया पर्व मनाइने सांस्कृतिक कथन छ । जितिया पर्व ‘जित’ र ‘या’ भन्ने दुई शब्दले बनेको हो । ‘जित’को अर्थ विजय र ‘या’ को अर्थ आऊ हो । अर्थ विजेता भएर आऊ भन्ने अर्थ छ जितियाको ।
थारु समुदायमा कोही व्यक्ति ठुलो दुर्घटनाबाट जोगिएको छ भने आमाले जितिया व्रत लिएकाले त्यस्तो भएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ । यही विश्वास परापूर्वकालदेखि आइरहेको छ । यही सांस्कृतिक प्रचलन भए पनि पहिले र अहिलेको जितिया मनाइमा धेरै फरक छ । अन्तको कुरा नगरौँ, इटहरीमै पनि फरक भएको छ ।
त्यो बेलाको मौलिक र सामूहिक जितिया पर्व
२०२४ सालमा जन्मेको मलाई २०३० सालदेखिको जितिया परम्परा स्मरणमा छ । त्यो बेलाको जितिया पर्वको प्रिय स्मरण मलाई अझै याद छ । जितिया पर्व इटहरीमा सामूहिक रूपमा धुमधामसँग मनाइन्थ्यो ।
ठूलो व्रत हुन्थ्यो जितियामा । व्रत बस्नेहरू विवाहित महिलाहरू हुन्थे । व्रतको दिन महिलाहरू गोठमा गएर सामूहिक भेला हुन्थे । जितवाहन भगवानको आराधना गर्थे । महिलाहरू तलाउ बनाएर बस्थे । दाजुभाइहरूलाई पनि बेलाउँथे ।
विवाहित महिलाहरूले व्रत बसिरहँदा दाजुभाइहरू कुशको घोडामा चढ्थे । महिलाहरूले मिठा मिठा परिकारहरू पकाएर दिन्थे । माछा, दही चिउरा, कोदोको रोटी, थारु भाषामा ओटगर भनिने खिर आदि खाइन्थ्यो । व्रत बस्ने महिलाहरूलाई विभिन्न किसिमका थारु संस्कृतिका धार्मिक कथाहरू सुनाइन्थ्यो ।
जितवाहन भगवानको पूजा हुने भएकाले यसलाई जितवाहन पर्व पनि भनिन्थ्यो । व्रतालु महिलाले घिरौँलाको पातमा तोरीको तेल, पिना र घिरौँलाको फूल चढाएर पूजा गर्थे । यसरी चढाइएको तेललाई प्रसाद मान्थे । र, परिवारका सबै सदस्यहरूले कपालमा लाउँथे । यस्तो गर्दा जितवाहन भगवानको आशीर्वाद प्राप्त हुने विश्वास गरिन्थ्यो ।
मूलतः धार्मिकता, सामुहिकता र मौलिकताको पर्व थियो त्यो बेलाको जितिया । मैले बच्चा हँुदादेखि पछि किशोरावस्थासम्म यही तरिकाले जितिया मनाएको देखेको हुँ ।
अहिले कन्सर्टजस्तो बन्दैछ जितिया
पहिलेको मौलिक पर्व जितियाले अहिले क्रमशः मौलिकता गुमाइरहेको छ । खसआर्य समुदायले मनाउने तीज जसरी भड्किलो बन्दै छ, त्यसैगरी थारु र मधेसी महिलाको जितिया पर्व पनि भड्किलो बनिरहेको छ ।
आजकाल व्रत बस्ने चलन क्रमशः हराउँदैछ । मौलिक परिकारको ठाउँमा बजारे परिकारले स्थान पाएका छन् । तलाउ, पोखरी छेउमा व्रत बसेर कथा सुन्ने चलन हराउँदैछ । कन्सर्ट वा व्यापारिक मेला महोत्सवजस्तो स्टेज बनाउने र भाषण गर्ने चलन बढेको छ । यो राम्रो सङ्केत होइन ।
इटहरीमा बाहिरबाट बसाइँ सरेर आएको जनसङ्ख्यामा थारुको सङ्ख्या घटे जस्तै थारु र मधेसी महिलाको यो मौलिक पर्वका मौलिकताहरू पनि गुम्दैछन । भड्किला गरगहनाहरू लगाउने चलन बढेर गएको छ ।
आवश्यकताः मौलिकता जोगाउने र नयाँ पुस्ता तान्ने
आज जितिया पर्वको मौलिकता हराउँदै जानु मुख्य समस्या हो । अर्को समस्या भनेको सामुहिकताको अभाव हो । पहिलेपहिले सामूहिक रूपमा सांस्कृतिक रूपमा मनाइने जितिया अहिले सांस्कृतिक रूपमा मनाउने एक्ला र थोरै छन् । कन्सर्टजस्तै मनाउने धेरै छन् । यो कुरामा सुधार हुनुपर्ने छ ।
नयाँ पुस्ता मौलिक जितिया पर्वबाट कन्सर्ट जस्तो उत्सवमा फस्दै गएको छ । उनीहरूलाई मौलिक रूपमा र परिष्कृत रूपमा मनाउन उत्साह दिनुपर्ने देखिन्छ ।
आज अमेरिका र युरोपमा बस्ने थारुको छोराले अनलाइनमै खोजेर जितिया पर्व मान्ने मौलिक परम्पराको जानकारीका अक्षर र भिडियोहरू देख्ने वातावरण बन्नुपर्छ । त्यसो भयो भने एकातर्फ जितियाको मौलिकता जोगिन्छ भने अर्कोतर्फ नेपाली सांस्कृतिक सम्पदाको पुस्तौँसम्म संरक्षण हुन्छ । फेरि पनि सबैलाई आज जितियाको अन्तिम दिनमा शुभकामना छ ।
(इटहरीका मेयर द्वारिकलाल चौधरीले प्रदेश पोर्टलकर्मी विराट अनुपमसँग गरेको कुराकानीमा आधारित)
_1720278409.jpg)
